“Sərt”, “hiyləğər”, “paxıl” səhnə dəlisi

Azərbaycanda ilk teatrın əsasını qoyan zərdablı

    
   1872-ci ildə Şamaxı quberniyasının Zərdab bölgəsinin Əlvənd kəndində dünyaya göz açan Məhəmməd bəy Məlikov - Əlvəndi H.Zərdabinin qardaşı oğludur. (Səhv olaraq “Azərbaycan sovet  ensiklopediyası”-nda doğulduğu yer Şamaxı göstərilmişdir). Uşaqlıqdan mütərəqi ziyalıların əhatəsində olan Məhəmməd bəy , Azərbaycan dilini mükəmməl bilməklə rusca da yaxşı danışır və yazırmış. 

     XIX əsrin sonlarına yaxın Məhəmməd bəy Bakıya gəlir və o dövrün qabaqcıl, ziyalı insanları ilə ünsiyyət yaradır. Müstəntiq yanında dilmanc işləyir,  vəkillik də edir.

      Azərbaycan xalq artisti Hacıağa Abbasovun yazdıqları.

 Məhəmməd bəy Əlvəndi ucaboylu, möhkəm bədənli, sağlam düşüncəli bir şəxs idi.. Sözün əsl mənasında səhnə dəlisi idi Onun bu  “dəliliyi” ağıllı zəhmətindən qidalanan qüvvətli istedadından doğurdu...

     M.Əlvəndi Midhəd bəy (H.Zərdabinin oğlu), Rəhim bəy, İsgəndər bəy  (Məlikovlar nəslinin nümayəndələri) ilə bərabər müxtəlif vaxtlarda Bakı teatrlarında aktyorluq etmişdir.

    Məhəmməd bəy səhnə fəaliyyətinə 1890-cı illərdə başlamış, tamaşalarda zəngin obrazlar yaratmışdır. Bu teatr fədaisi gah inzibatçı, gah  rejissor olmuş, aktyorların geyim-kecimlərini hazırlamış, hətta qrimçini əvəz etmişdir.

    Müsəlman  dram teatrı cəmiyyətinə birinci üzv  yazılan Hüseyin Ərəblinski, Əbülfət Vəli və Məhəmməd bəy Əlvəndi olmuşlar.

     H.Zərdabinin redaktorluğ ilə çıxan “Kaspi” qəzetində 1908-ci il noyabrın 4-də Məhəmməd bəy bir dəstə müsəlman  ziyalısı ilə “Nicat” cəmiyyəti nəzdində teatr qrupu təşkil emək təşəbbüsü ilə çıxış etmiş, imkanlı müsəlmanları bu işə maddi və mənəvi kömək göstərməyə çağırmışdır. İki gün   sonra- noyabrın 6-da Bakı şəhər teatrında N.Qoqolun  “Müfəttiş” əsərinin tamaşaya qoymuş, M.Əlvəndi Osipi,  H.Ərəblinski  Dobçinski rolunu oynamışlar.

     “Azərbaycan teatrının salnaməsi”  kitabında “Tərəqqi”  qəzetinin  1909-cu il sentyabrın 16-da dərc  etdiyi bir məlumatda oxuyuruq:

    “Nicat” cəmiyyətinin heyəti teatr seksiyasını ləğv edib, əvəzində sədr İ.Aşurbəyovun məsuliyyətli və sədrliyi ilə yeni mövsüm üçün dram truppası təşkil etmişdir. Truppaya Ərəblinski, Əlvəndi, Vəli Muradov, Rzayev və Sarabski daxildir”...

    Məhəmməd bəy  Mehdi bəy Hacinski, sənət korifeyimiz Nəsibə Zeynalovanın atası Cahangir Zeynalov və başqa səhnə nəhəngləri ilə birlikdə dəfələrlə səhnəyə cıxmışdır. O, hətta ucqar rayon və kəndlərə gedərək tamaşalar göstərir, teatrı təbliğ edir, savadsızlığın, nadanlığın, mövhümatın və cəhalətin hökm sürdüyü əyalətlərdə mədəniyyət toxumu səpirdi. Məhəmməd bəy xalqa xidmət edirdi, irticanın düşməni idi. Və nəhayət, irtica qüvvələri dövrün vicdanlı, namuslu sənətkarlarını səhnədən  qovdu, təqib etdi, məşəətlərə saldı. Nəticədə o dövür teatrının 4 nəhəng siması Cahangi Zeynalov, Əbülfət Vəli, Hüseyin Ərəblinski və Məhəmməd bəy Əlvəndi təqribən eyni vaxtda ayrı-ayrı şəraitdə fəlakətə düçar oldular.

     Müasirlər xatirələində yazırlar ki, Əlvəndi Bakıda Qurbanov küçəsində çay fabrikinin yanında ikinci mərtəbədə yaşayıdı. O, həyatda çox sadə və səmimi, səhnədə isə çox  “sərt”, “hiyləğər”, “paxıl” idi.

    Məhəmməd bəy müxtəlif vaxtlarda M.F.Axundovun “Hacı Qara”  komediyasında Heydər bəy,   H.B.Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdk” və “Müsübəti Fəxrəddin” əsərlərində Əsrəf bəy və Rüstəm bəy, N.Nərimanovun “Nadir şah”  faciəsində şah  Təhmas, Ə.Haqvediyevin “Ağaməhəmmədşah Qaçar” dramında Murtuzaqulu xan, Ş.Saminin “Dəmirçi Gavə” əsərində  Qəhtan,  N.Qoqolun  “Müfəttiş”ində Osip,  V.Şekspirin “Otello” faciəsində Yaqo, J.Molyerin “Zorən təbib” komediyasında təbib və digə tamaşalarda parlaq obrazlar yaratmışdır.

O dövrün teatr rezeniyalarında yazırdı ki, Əlvəndinin yaratdığı obrazlar həyatiliyi, bədii dolğunluğu ilə fərqlənir...

    “Obozeniye teatrov” jurnalı 1910-cu ildə çıxan ikinci nömrəsində “Otello”  tamaşası haqqında dərc edilmiş rezensiyada Ərəblinki, Əlvəndi və Vəlinin oyununa yüksək qiymət vermişdir.

 “Kaspi” qəzetinin 4 dekabr 1910-cu il tarixli sayında dəc edilmiş bir xəbərdə deyilir:

   Başda Ərəblinski, Əlvəndi və Muradov olmaqla müsəlman artistlərinin oynadığı “Pulsuzluq” etüdü yaxşı keçdi.             

    “Yeni həqiqət” qəzetinin 6 mart 1911-ci il tarixli sayında “Kəblə Qubad” tamaşasında Mirzağa Əliyevin, M.Əlvəndinin, S.Səlimbəyovun və Əli İslamov cənablarının öz rollarını gözəl oynadıqları xəbər verildi.

     Bütün varlığı  ilə Azərbaycan teatrının tərəqisinə xidmət edən M.Əlvəndinin ömrünün son illəri ehtiyac və üzüntü içində keçdi. “Baku” qəzeti 31 mart 1911-ci il tarixli ayında yazırdı:

  "Nicat" cəmiyyəti teatr işinə bir gəlir mənbəyi kimi baxır. Və bu səbəbdən opera tamaşalarına əhəmiyyət verib dram səhnəsini başına buraxıb. Nəticədə dram artistləri şəhər və kəndlərə dağılıb çörək qazanmaq xatirinə sənətkarlığı peşəçiliyə çevirməyə məcbur olurlar.  Ərəblinski, Vəli, Əlvəndi kimi atistlər ehtiyac içində dolanmalı olurlar.

 Məhəmməd bəy zəmanənin haqsızlıqından, “Nicat” cəmiyyətinin aktyorları dəyərdən  salmasından, artistlik qabiliyyəti olmayanların teatrda meydan sulamasından və bunun nəticəsi olaraq müsəlman teatrının bərbad hala salınmasından incidi və ehtiyac içində yaşasa da sonda sənətdən üz döndərdi. “Azərbaycan teatrının salnaməsi”  kitabında deyilir: “İqbal” qəzeti 1914-cü il 30 aprel sayındakı baş məqaləsində belə yazır:

    ... “Nicat”  cəmiyyəti öz günahı üzündən artıq teatr işindən əl çəkməyə məcbur oldu...  Vaxtı ilə çox parlaq olan səhnəmiz pəişan bir hala düşdü. Qabil və məharətli artistlərimiz özlərini kənara çəkdilər. Müqtədir aktyorlarımız qürbətə getdilər... Çünki dram oynamağa artıq qüvvə qalmadı. Camaat da artıq dramdan bir növ iyrəndi...

    Millətini çox sevən, qüvvətli səhnə obrazları ilə insanları ədalətə və birliyə çağıran Məhəmməd bəy Əlvəndi həyatının son illərində küskün, incik bir ömür yaşadı. 1918-ci ilin mart qırğınlarını gözləri ilə gördü və erməni vəhşiliyindən, bu soyqırımdan sarsıldı, havalandı, ruhi xəstəliyə düçar olaraq ağlını itirdi və tənhalıq icərsində, elə ruhi xəstə vəziyyətində  ürəkgöynədən bir şəraitdə vəfat etdi

    Məhəmməd bəyin öz doğma kəndinin adını təxəllüs kimi   götürməsinin  bir səbəbi də o illərdə Bakı teatrlarında Məlikov soyadlı bir neçə aktyorun - Mahmud bəy, Əhməd bəy və başqa eyni familiyalı aktyorların soyadlarının tamaşaçıları çaşdırması və bir də o dövürdə artistlərin təxəllüs götürməsinin dəbdə olması ilə izah edilməlidir.

    Məhəmməd bəy Əlvəndinin  məzarı haradadır?  Onun yaxınlarından, doğmalarından həyatda kimsə alıbmı?

   Bu suallara hələ cavab tapılmayıb. Nə yaxşı ki, öz həmyerlilərini üəkdən sevən, arayıb-axtaran istedadlı həmyerlimiz, Azərbaycanın əməkdar incəsənət   xadimi Məbud İsmayıladə tədiqatçı alim İnqilab Kərimovun “Elm” nəşriyyatında çapdan çıxmış “Məhəmməd bəy Əlvəndi” əsərinin surətini müəllifin avtoqrafı ilə əldə edərək Zərdab tarix  diyarşünaslıq muzeyinə hədiyyə etmişdir. Və həmin əsərdə müəllif öz əli ilə Məhəmməd bəy Məlikov Əlvəndinin Zərdabın Əlvənd kəndində doğulduğunu yazıb təsdiq etmiş, əvvəıki səhv məlumata görə üzr istəmişdir.