Həsən bəy Zərdabi

Moskva Universitetini bitirmiş Həsən bəy uğurlu biznes qura bilərdi, daha çox sərvət qazanardı. Amma bu BÖYÜK AZƏRBAYCANLI həyatı boyu qazanmaqdan daha çox xərcləmiş, ömrünü millətinin digər xalqlarla müqayisədə zəlil günə düşməməsi üçün sərf etmişdi.

28 iyun 1837-ci ildə Rus imperiyasının inzibati ərazisi olan Şirvan əyalətinin Zərdab kəndində, indiki Zərdab şəhərində anadan olmuşdur. Babası Rəhim bəy və ulu babası Fətəli bəy Şirvan bölgəsinin ən nüfuzlu və tanınmış bəyləri, Zərdab kəndinin sahibi, naibi idilər.

Çar ordusunun zabiti olan atası Səlim bəy təhsilə, elmə, incəsənətə önəm verirdi. Onun evində tez-tez şairlər, xanəndələr, musiqiçilər qonaq olardılar. Atasının və qonaqların söhbətləri uşaqlıqdan beynində həkk olunmuş, elmə, təhsilə marağı artmışdır.

İlk təhsilini mollaxanada alan Həsən bəy, 1852-ci ildə Şamaxı şəhər məktəbinə, şkolasına daxil olur. Tezliklə istedadı büruzə verir, təhsildə müvəffəqiyyət qazanır. Qafqazın maarif müdiri onu Tiflisə aparır və hökümət hesabına gimnaziyanın 5-ci sinfinə qəbul olunur.

1861-ci ildə Tiflis gimnaziyasını bitirir, yenə hökümət hesabına Moskva Universitetinə göndərilir. İstedadı, savadı, çalışqanlığı sayəsində Universitetdə də böyük nüfuz qazanır. Tələbəlik illərində rus cəmiyyətinin fəal, nüfuzlu şəxsləri ilə, şair Aleksey Nikolayeviç Pleççeyev, tarixçi Sergey Mixayloviç Solovyov və digərləri ilə dostluq etmişdir.

1867-ci ildə təhsilini bitirib vətənə qayıdır, Tiflisdə Torpaq İdarəsində, 1868-ci ildən isə Qubada məhkəmə katibi olaraq işləməyə başlayır. Hökümət idarələrində çalışan Həsən bəy həmişə ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparmışdır. Vəkillər, tərcüməçilər, digər məmurlar məhkəmə qanunlarından xəbəri olmayan əhalini incidir, onlara qarçı haqsızlıqlar edirdilər. Həsən bəy bacardığı qədər məhkəməyə müraciət edənlərə köməklik edərdi. Bu da bürokrat, rüşvətxor məmurların xoşuna gəlmir və Həsən bəyə qarşı sui qəsd təşkil etdilər. Təsadüf nəticəsində Həsən bəy ölümdən xilas ola bilmişdi.

Bir müddət müstəqil məhkəmə vəkilliyi etmişdir. 18 noyabr 1869-cu ildə Bakı gimnaziyasına təbiət elmləri üzrə müəllim kimi işə düzəlmişdir. Bununla da onun həyatında yeni dövr başlamışdır.

Həsən bəy Qafqazda o zaman fəaliyyət göstərən 10 gimnaziyada çalışan müəllimlər içərisində yeganə ali təhsilli azərbaycanlı idi. Gimnaziyalarda azərbaycanlı şagirdlərin sayı da çox az idi. Həsən bəy azərbaycanlı uşaqları məktəbə cəlb etmək üçün təbliğat aparmağa başlayır.

26 fevral 1872-ci il tarixdə rus dilində nəşr olunan "Bakinski listok" qəzetində dərc olunan ilk ilk mətbu məqaləsində də Bakı Realnı gimnaziyasında müsəlman şagirdlərinin az olmasından da yazırdı. Zərdabi yazırdı ki, öz uşağını xəzinə hesabına gimnaziyanın pansionuna göndərmək istəyənlərin sayı günbəgün artır, amma çoxu ora düşə bilmir, çünki bunun üçün bir neçə il gözləməlidirlər, növbələri çatanda isə artıq gec olur, onlar təlimsiz qalır, ötüb keçən yaşları isə gimnaziyanın aşağı sinfinə daxil olmağa imkan vermir. Həsən bəy məqaləsində kasıb müsəlman uşaqlarının təhsil alması üçün Xeyriyyə cəmiyyətinin vacibliyini vurğulamışdır.

1871-ci ildə rus və Azərbaycan dillərində xeyriyyəçilik cəmiyyətin nizamnaməsini yazmışdı. Bu cəmiyyət hökumət dairələri tərəfindən hüquqi cəhətdən təsdiq edilmişdır. Həsən bəy Qafqazı gəzərək, cəmiyyətə üzv toplamağa çalışırdı. İanələr böyük zəhmət ilə yığılırdı, əhali və hətta nizamnamə ərizəsinə imza atanlar da xeyriyyəçilik çağırışına yetərincə qoşulmurdu. Cəmiyyətin vəsaiti yetərsiz olduğu üçün fəaliyyəti dayanır və tədricən bağlanır.

1872-ci ildə Tiflis Müqəddəs Nina məktəbini bitirən Hənifə xanım ilə ailə həyatı qurmuşdur. Hənifə xanım Həsən bəy Zərdabiyə tək həyat yoldaşı yox, həm də mübarizə yoldaşı olmuşdur. Birgə yaşadıqları müddətdə həyat yoldaşına həmfikir olur və yardımlar edir.

1873-cü ilə qədər Azərbaycanda peşəkar teatr nümayiş edilməmişdir. Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun təşəbbüsü ilə 1873-cü ilin mart və aprel aylarında, Bakıda Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyaları səhnələşdirilmiş və Azərbaycanda, eləcə də bütün müsəlman Şərqində peşəkar teatrın təməli qoyulmuşdur.

Peşəkar teatrın yaranmasını istəyən Həsən bəy, Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər ağa Adıgözəlov və digər tələbələri ilə müzakirələr aparırdı. Bir qədər məşq etdikdən sonra, gimnaziya otaqlarının birində tamaşanı oynayırlar. Tamaşadan təxminən 40-50 manat vəsait yığılır və bu vəsaiti kasıb tələbələr arasında paylayırlar. İkinci tamaşadan isə yüz manat pul yığılmışdır. Gimnaziyanın yuxarı sinif şagirdlərinin Bakını tərk etmələri teatr prosesinin ləngiməsinə səbəb oldu. 1886-cı ildən isə Bakıda teatr işində önəmli irəliləyiş başladı. 1896-cı ildə Həsən bəy Zərdabi, Cahangir Zeynalov, Nəriman Nərimanov, İskəndər bəy Məlikov, Məhəmməd bəy Məlikov, Əbülfət Vəli və digər ziyalılar Bakıda peşəkar teatrımızın gələcəyinə təminat verən ilk professional teatr kollektivi, "Müsəlman dram truppası” yaratdılar.

Həsən bəy Zərdabi 1870-ci ildə türk dilində qəzet çap etdirmək üçün fəaliyyətə başlamışdır. Müəyyən dairələr və eləcə də ermənilər türk dilində qəzetin çap edilməsinə imkan vermək istəmirdilər. Həsən bəy 5 il inadkarlıqla mübarizə apardıqdan sonra, 1875-ci ilin iyul ayının 22-də arzusuna çatdı və “Əkinçi” qəzetini çap etdirməklə Milli Mətbuatımızın təməlini qoydu. İlk saylarında “Əkinçi” dörd əsas şöbədən, “Daxiliyyə”, “Əkin və ziraət xəbərləri” , “Elm xəbərləri” və “Tazə xəbərlər”dən ibarət idi. "Əkinçi"nin 6-cı nömrəsindən sonra qəzetdə məktublar şöbəsi də açıldı və "Məktubat" rubrikası altında məqalələr dərc olunmağa başlandı. Həsən bəy naşiri, redaktoru, korrektoru, həm də mürəttibi olduğu "Əkinçi" qəzeti tezliklə ümumrusiya müsəlmanlarının qəzetinə çevrildi. Qəzetin sorağı Avropaya da gedib çıxmışdı. "Əkinçi" az yaşadı, cəmi 56 sayı işıq üzü gördü. Lakin Rusiya müsəlmanlarının həyatında böyük rol oynadı.

1877-ci ilin dekabrında Bakıda Şəhər Duması, Uprava təsis olundu və 1918-ci ilədək fəaliyyət göstərdi. Əhaliyə şəhər Dumasına üzvlər seçmək hüququ verilmişdir. Duma üzvləri arasında başqa millətlərin nümayəndələri sayca çoxluq təşkil edirdi. Əhalisinin 75 faizi müsəlmanlardan ibarət olan şəhərdə, duma üzvlərinin yalnız beşdə biri müsəlmanlardan seçilə bilərdi. Bu ədalətsizlik ilə barışa bilməyən Həsən bəy təkbaşına qubernatorun qəbuluna gedərək xəbərdarlıq etmişdi ki, müsəlmanlar bu ədalətsizliyə görə hiddətləniblər, əgər siz tədbir görməsəniz şəhər idarəsini dağıdacaqlar. Qubernator bu məsələyə ciddi yanaşır və Tiflisə gedərək canişin vasitəsilə nazirdən yeni əmr alır. Yeni əmrə əsasən Duma üzvlərinin üçdə biri azərbaycanlılardan, üçdə biri ruslardan, üçdə biri isə ermənilərdən ibarət olmalı idi.

1880-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Zərdaba köçən Həsən bəy kənddə də insanlardan köməyini, məsləhətini əsirgəməmişdir. O, sakinlərə hüquqlarını anladar, vergi qanunlarını başa salar, rüşvətxor məmurlardan qəzetlərə yazar, hökümətə şikayət edərdi. Hənifə xanım yazır kı, məmurlar Həsən bəydən çəkinirdilər, odur ki, Zərdab kəndinə az-az gəlirdilər.

Həsən bəy Zərdabda məktəb açılmasına çalışmış, 1885-ci ildə Zərdab kəndində ikisinifli məktəbin açılması haqqında qərarın verilməsinə nail ola bilmişdir. Lakin, Həsən bəyin 1887-ci ildə yazdığına görə, məktəb açılmasını zərdablılar üçün lüzumsuz xərc hesab etdiklərinə görə, bu məsələni tamamilə unutmuşdular.

Məktəb açılmasına mane olan “şeyx” və tərəfdarları əhali ilə istədiyi kimi rəftar edər, onların yalnız mal-dövlətini deyil, qızlarını, qadınlarını da əllərindən alırdı. Həsən bəy insanların gözlərini açmağa, avam insanları bu murdar əməllərdən xilas etməyə çalışırdı. Bakıya gedərək “şeyx”in qorxulu bir qüvvə olduğunu sübut edə bilmişdir. Əli Baba adlı “şeyx” iki qardaşı ilə birllikdə Rusiyaya sürgün olunmuşdur.

Pristavların himayəsində olan bir çox qaçaq, quldur dəstələri ancaq əhalini soyub talamaqla məşğul olurdular. Həsən bəy bu soyğunlar haqqında qəzetlərə yazar, hökümət dairələrinə məlumat verirdi. Mütəşəkkil quldur dəstəsi yaradan Əli Xıdır oğlu onun əməlləri haqqında qəzetlərə məlumat göndərən Həsən bəyə ismarıc göndərərək ölümlə hədələmişdir.

Həsən bəy Zərdabda şəxsi təsərrüfat da yaratmışdır. Ona məxsus olan torpaq sahələrində taxılçılıq, yemçilik və bağçlıq ilə, eyni zamanda ipəkçilik, balıqçılıq ilə də məşğul olurdu. Rəhbərlik etdiyi sexlərdə toxunan yun kilimlər və ipək cicimlər kiçik gümüş medala, hazırladığı yüksək keyfiyyətli arpa və buğda, “saluf” adlanan yem və yüksək keyfiyyətli saman bürünc medala layiq görülmüşdür. Yetişdirdiyi meyvələr bölgənin ən böyük bazarlarından biri olan Əlvənd bazarında satılırdı. Balıqçılıqla da məşğul olan Həsən bəy Zərdab kəndində 4 nömrəli vətəgəni icarəyə götürmüşdür.

Zərdabda yaşadığı müddətdə sevimli məşğuliyyətlərindən biri də ov olmuşdur. Qərib Soltan xanım yazırdı ki, atam evimizin yaxınlığındakı Kür sahili meşələrdə ov etməyi çox sevərdi.

Kənddə Həsən bəyi sevməyənlər də var idi, onu “şapkalı urus”, övladını isə “urus balası” adlandırırdılar. Sonda Həsən bəydən yalan donos verirlər və araşdırma aparmaq üçün qubernator şəxsən Zərdaba gəlir və ittihamların əsassız olduğu sübut olunur.

Həsən bəy Zərdabi 1896-cı ildə yaşamaq üçün yenidən Bakı şəhərinə köşmüşdür.

Həsən bəy ermənilərin xalqımızı min illik tarixindən məhrum etmək siyasəti apardığını başa düşürdü və buna qarşı bacardığı qədər mübarizə aparırdı. İrana da bir-neçə dəfə səfər edən Həsən bəy, Nəsrəddin şahdan Şimali Azərbaycandakı əhalinin taleyin hökmünə buraxılmamasını xahiş etmişdir. Həmin dövrdə erməni Mirzə Melkum Xana İranda "Lotoreya” təşkil etmək imtiyazı verilmişdir. Həsən bəy bu məsələ ilə də əlaqədar İrana səfər edərək Nəsrəddin şahla görüşməyə nail olur və bu görüşün nəticəsi olaraq 1889-cu ilin dekabrında Nəsrəddin şah "Lotoreya” imtiyazını ləğv etdirir.

Bakıya qayıdan Həsən bəy çətinliklərə baxmayaraq Duma üzvləri arasına düşə bilmiş, ardıcıl olaraq Dumaya üzv seçilmiş, əvvəl təftiş komissiyasının üzvü, sonra sədri, məktəb, tibb, bağçılıq və təsərrüfat komissiyalarının daimi üzvü, yarmarka komitəsinin və su təchizatı komissiyanın üzvü olmuşdu. Eyni zamanda, "Qocalar evi"nin qəyyumu, Mariya gimnaziyasında qəyyumlar şurasının üzvü idi. Bakı rus-müsəlman qız məktəbinin layihəsinin və nizamnaməsinin hazırlanmasında iştirak etmişdi.

İclasların, toplantıların əksəriyyətində iştirak edən, demək olar ki, müzakirəyə çıxarılan bütün məsələlərlə bağlı fikir bildirən Həsən bəy, Bakı Dumasının ən fəal üzvi olmuş, əhali üçün böyük xidmətlər göstərmişdir.

“Folklor xalqın zəkası, idealı və temperamentidir” söyləyən Həsən bəy milli folklor nümunələrimizə də çox dəyər verər, onların qorunub saxlanması üçün çalışar və bunun vacibliyi haqqında söyləyər, yazardı. Həmişə milli folklor nümunələrimizin “bütün insanların qulağı üçün əlçatan etmək lazımdır!” fikrini təbliğ edərdi. “Sizin bir zaman qəzet və jurnallarınız olacaq” söyləyərək gənclərə, müxbirlərə ana dilindəki mahnıları, nağılları, misalları, atalar sözlərini toplamağı və onları qoruyub saxlamağı məsləhət görərdi.

Həsən bəy Azərbaycan folklorunun ilk nəşrlərindən biri olan M.Qəmərlinin toplayıb tərtib etdiyi “Atalar sözü” kitabına resenziya yazmış və “Kaspi” qəzetinin 30 dekabr 1899-cu il buraxılışında çap etdirmişdir.

Şeirdən, musiqidən xalqı tərbiyələndirmək qayəsini tələb edən Həsən bəy, mənasız şeirləri tənqid edər, bayağı nəğmələrin gərəksizliyini söyləyərdi. Zövqə oxşamayan şeirlər yazan şairləri məzəmmət etməkdən də çəkinməzdi. Şairlərə çağırış edərək, “Türk nəğmələri” adı ilə tanınan ilk milli nəğmə mətnləri yazdırdı. Həsən bəy özü də nümunə kimi nəğmə mətni yazmışdı. “Türk nəğmələri” kitabını ilk dəfə 1901-ci ildə nəşr etdirdi və pulsuz olaraq məktəblərə payladı. Həsən bəy “Türk nəğmələri” kitabını nəşr etdikdən sonra özü də atalar sözləri toplamağa başlamışdır. Çox təəssüf ki, topladığı atalar sözlərini çap etdirməmişdir.

Qızlar və oğlanlar üçün dünyəvi təhsilin təbliğatçılarından biri olan Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım hələ 1873-cü ildə öz evində 12 nəfər qıza təhsil verimişdir. Şəriət qanunlarının hökm sürdüyü dövrdə bu çox cəsarətli addım idi. Bakıya qayıdan Həsən bəy Bakı qubernatoruna qızlar üçün rus-müsəlman məktəbinin açılması ricası ilə müraciət etmişdi. Rus administrasiyasından icazə ala bilsə də, məktəbin açılması üçün vəsait tapılmamışdır. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin səyi və əməyi nəticəsində 1901-ci ildə Bakıda qızlar məktəbi fəaliyyətə başlamışdır. Həsən bəy Zərdabi məktəbin qəyyumlar şurasına seçilmiş və qız məktəbinin sonrakı fəaliyyətində mühüm rol oynamışdır.

Həsən bəy XX əsrin əvvəllərində yenidən xeyriyyəçilik cəmiyyəti yaratmağa təşəbbüs etmişdir və bu dəfə “Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin rus və Azərbaycan dillərində nizamnaməsini yazmışdır. Nizamnamə 10 oktyabr 1905-ci il tarixdə Tiflisdə Qafqaz canişini tərəfindən təsdiq edilmişdir.

Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti əsasən Bakı və onun ətraf ərazilərində fəaliyyət göstərirdi. Bu cəmiyyətin də fəaliyyətində çətinliklər yaranırdı. Həsən bəy bölgələri gəzər, bütün gücünü sərf edərdi ki, cəmiyətə mümkün qədər çox üzv cəlb etsin və cəmiyyət onların hesabına yaşaya bilsin.

Həsən bəy Zərdabinin təşəbbüsü ilə Bakıda Azərbaycan müəllimlərinin iki qurultayı çağırılmışdır. 1906-cı ildə keçirilən I qurultay onun sədrliyi ilə baş tutmuşdur. Bu qurultayın qərarlarına hökümət əhəmiyyət verməsə də, bəzi vacib əhəmiyyət oldu. Belə ki, müəllimlər öz doğma ana dillərinə daha çox fikir verməyə, türk dilini bilməyən müəllimlər isə bu dili öyrənməyə başladılar. Həsən bəy xəstə olduğu üçün II qurultayın iclaslarında iştirak etməsə də, qurultaya təbrik məktubu göndərmişdir.

Millət fədaisi Həsən bəy Zərdabi sağlığında həqiqi qiymətini ala bilməmişdi. “Təəssüf ki, bizim vətənimizdə həmişə olduğu kimi bu dəfə də yada düşmək üçün mütləq ölmək lazım gəldi" - "Kaspi" qəzetinin əməkdaşı A.Olendskinin yazdığı bu sözlər, nə qədər acı olsa da, həqiqət idi.

Həsən bəy 1907-ci il noyabr ayının 28-də vəfat etmişdir. 1907-ci il noyabr və dekabr aylarında onun vəfatı və dəfni həm Azərbaycan, həm də rus dillərində nəşr olunan qəzetlərinin ən mühüm mövzularından birinə çevrilmişdi. Köhnə Bibiheybət məscidinin yaxınlığında dəfn olunsa da, 1937-ci ildə həmin ərazi dağıdılmış, mərhumun sümükləri bir müddət qızı Qərib Soltan xanımın evində qalandan sonra, həyat yoldaşı Hənifə xanımın məzarında basdırılmışdır. 50 illiyi qeyd olunarkən onun sümükləri Fəxri Xiyabana köçürülmüşdür.