Kommunikasiya effektləri yaxud “Sehrli fleyta” haqqında əfsanə

“Tək insan həlledilməz müəammadır, əvəzində insanlar məcmusu özlüyündə hansısa riyazi vəhdəti təmsil edir və müəyyən qanunlara tabedir.”                                                                                  Artur Konan Doyl

   

     Motsartın “Sehrli fleyta” -sı 

 Hər şey əfsanələrdən başlayır. Gəlin ənənəni pozmayaq, bu günümüzə keçidi əfsanədən alaq.

 Gecələr Çariçasının qızı Paminanı sehirbaz Zarastro qaçırdır. Qızın portiretini görən şahzadə Tamino ona vurulur və sevgilisni xilas etməyə qərar verir. Gecələr Çariçası şahzadə Taminoya sehirli fleyta və köməkçilər verir və qızını xilas etməyə göndərir. Papaqenoya da sehrli zəng verilərək Taminodan ayrılmamaq və kömək etmək tapşırılır.
 Bu yolda onları bir sıra çətinliklər gözləyir. Sonda isə hər biri, həm Tamino, həm də Papaqeno 3 sınaqdan keçməli olur. Papaqeno sınaqdan keçməkdən imtina edir. Tamino isə ilk ikisindən uğurla keçir. İlk iki sınağın mahiyyətini bilməyən Papina sevgilisinin artıq onu sevmədiyini düşünür və özünə ölüm arzulayır. Amma üç köməkçi onu sakitləşdirir və səbirli olmağa dəvət edirlər. Sakitləşən gənc qız sevgilisinin yanına gəlir və onlar sehirli fleytanın köməyi ilə birlikdə sonuncu sınaqdan – od və sudan – uğurla keçirlər.

   Sınaqlardan imtina edən Papaqeno isə cəzalandırılır və öz sevgilisini itirir. Ümidsizliyə qapılaraq özünü asmaq istəyən Papaqenoya yenə də kənardan müşahidə edən üç köməkçi yardım edir – sehirli zəngi ona xatırladırlar. Məhz onların bu xatırlatması Papagenonun yenidən öz sevgisinə qovuşmasına kömək edir.

   Bu Motsartın “Sehrli fleyta” operasının liberettosunun qısa məzmunudur. İndi isə klassik operanı bir azacıq kənara qoyaq və hazırkı dövrümüzə qayıdaq. Təxəyyülümüzə bir balaca güc verib, təsəvvür edək ki, yeri gələndə xatırlatmaları ilə Motsartın qəhrəmanlarına kömək edən o üçlüyün yerində əllərində mikrofon, fotoaparat, videokamera və səsyazanlar olan kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələridir. Biz azacıq da səy göstərib özünə ölüm arzulayan gənc xanım Papinanın durumu barədə yazıların başlıqlarını, yaxud ümidsizliyə qapılan Papagenonun fotoşəkillərini təsəvvür edin. Yəqin ki, təxəyyülünüzdəki bu mənzərədə həmin gənc xanıma, gənc oğlana uzanan mikrofonların və “Siz indi hansı hissləri keçirirsiniz?”, yaxud “Siz fikirləşdiklərinizi necə etməyi planlaşdırırsınız?” tipli sualların da xüsusi yeri olacaqdır.

   Təqlid qanunu

  Bu tip ifadələrlə hamımız nə vaxtsa rastlaşmışıq: “10 həkimdən 9-u bu diş fırçasını (və ya diş məcununu) tövsiyyə edir”, yaxud: “Alıcların 95 faizi bu yuyucu tozdan istifadə edir”. Bunlar sadə reklam sözləri deyil, bu kəlmələr birbaşa şüuraltına təsir edir. Mallarla dolu rəflərin önündə seçim etmək anı gəldikdə biz məhz bu malları seçməyə üstünlük verəcəyik. Çünki təqlid qanunu işə düşür – axı çoxluq bundan istifadə edir.

  Psixologiyaya görə təqlid başqalarının (ətrafındakı çoxluğun) hərəkət, əməl və işlərini yamıslamaqdır.

  Fransız sosioloqu Qabriel Tard təqlidi dövlətin və onun iqtisadiyyatının, dinin, dilin inkişafına səbəb olan bir sosial hadisə kimi təsvir edir. O, ixtira və kəşflərin təqlidlə birgə ictimai prosesin əsasını təşkil etdiyi ideyasını irəli sürür. Onun öz ideyasını əsaslandırmaq göstərdiyi nümunələrdən ən sadəsi Amerikanın kəşfidir. “Amerikanın kəşfi üzərində dayanmaq istəyirəm. Bu kəşfi o mənada təqlid edirdilər ki, Kolumb tərəfindən düşünülmüş və həyata keçirilmiş Avropadan Amerikaya ilk səyahət başqa dəniz səyyahları tərəfindən müxtəlif istiqamətlərdə çoxlu yeni səyahətlərə səbəb oldu; bu səyahətlərdən hər biri kiçik bir kəşf olaraq dahi keniyalının təqlidçilərini tapmış kəşfinin övladı kimi idi.” (Qabriel Tard. “Təqlid qanunları”).

   Platon isə insanların mifik kosmik-ilahi idarəçiliyin əsaslarını yamsılamağı yer üzərində həyatın düzgün təşkili üçün vacib şərt hesab edirdi.

   Dinin də təqlidə özünə məxsus baxışları var.

   Bizim milətin nümayəndələri təqlid barəsində kitab yazamasa da, ona şeir həsr etmişilər (Rüfət Əhmədzadə, “Qonşudan qalma dala”).

  Təqlidə elmi, dini, iqtisadi və sair baxışlar coxsaylı və müxtəlifdir. Bu rəngarəgliyi kənara qoyub bir məsələni qeyd edək – təqlid insanın ömür karvanını yarı yolda da qoya bilər.

  Atamın babasını ötən əsrin 30-cu illərində Orta Asiyaya sürgün ediblər. 1941-ci ildə onunla birgə sürgün edilmiş oğlanlarından böyüyü evdən qaçaraq cəbəhəyə gedənlərin sırasına qoşulur – onu yurdundan didərgin salan Stalini qorumaq üçün. Halbuki yaşına və statusuna (hər halda xalq düşməninin oğlu idi) görə cəbhəyə getməyə bilərdi. Amma ətrafındakıların əksəriyyəti, özü də könüllü sürətdə döyüşən orduya yazılırdı axı.

  1980-cı illərdə Amerikada məktəblərdə narkotik istifadəsini azaltmaq məqsədi ilə “Sadəcə yox de!” adlı kampaniya keçirilir. Kampaniya çərçivəsində televiziya vasitəsi ilə yayılan reklam roliki də çəkilir. Amma sonrakı araşdırmalardan məlum oldu ki, bunun əks təsiri olub - reklama baxanlar arasında narkotikə maraq çoxalıb. Səbəbi isə sadədir. Bir anlığa təsəvvür edin ki, uşaqsınız, narkotiklər barədə məlumatınız yoxdur və oturub evdə televizora baxırsınız. Birdən ekranda narkotik barədə danışmağa başlayırlar, ondan istifadə edənlərin sayının çoxaldığını (diqqət edin: sayının çoxaldığı) deyirlər və bildirirlər ki, yuxarı yaşlı məktəb yoldaşları sənə təklif etsələr, sadəcə “yox” de. Uşaq isə həmişə böyüklər kimi olmaq istəyir (“axı o, uşaq deyil!”), həm də, “əgər istifadə edənlərin sayı çoxalırsa, bu nəsə maraqlı olmalıdır”.

  Sovetlər dövləti bir qayda olaraq təyyarə qaçırılmaları və partlayışlar barədə məlumatları gizlədirdi. 1970-ci iıin əvvəlində həmin dövlətin təhlükəsizlik xidmətinin rəhbərlərindən biri olmuş F. Bobkov bunu belə izah edirdi: “Bu gün yazacağıq – sabah başqasını qaçıracaqlar. Onları nəyə görə həvəsləndirməliyik ki?” Sonra isə həmin dövrdə Litvada baş vermiş hadisəni danışır. Belə ki, həmin illərdə Litvada bir gənc özünü Əbədi məşəl abidəsinin önündəki alovun üzərinə ataraq yandırır və ölür. Bu gəncdən milli xarakterli qeydlər olan məktub qalır. Vəziyyət gərginləşir, tələbələr, gənclər ayağa qalxır. Moskva buna ciddi yanaşır. Amma özünüyandırma halları davam edir. Özünəqəsdlərin də milli zəmində olduğu deyilsə də, araşdırmalar bunu sübut etmir...

  İndi isə bir az da geriyə - 18-ci əsrə dönək. Karamzin “Zavallı Liza” povestini yazır. Povestin qəhrəmanı Lizadan onun sevgilisi Erast imtina edir. İmtina edilmiş sevgisinə görə özünü bədbəxt hesab edən Liza palıd ağacının altındakı nohura tullanaraq intihar edir. Povest işıq üzü gördükdən sonra Simonov monastırının yaxınlığındakı palıd ağacının altındakı nohuru xalq, povestin qəhrəmanının adı ilə adlandırır. Belə hesab edilir ki, məhz Liza burada suya atılmışdır. Bu qocaman palıd ağacı və nohur çoxluğun ziyatərgahına çevrilir və həm də sevgisi daşa dəymiş qızların özünə qəsd yerinə. Gənc qızlar Lizanı təqlid edərək məhz burada özlərini suya tullayaraq boğulmağa üstünlük verməyə başlayırlar...

  Ədəbiyyatla bağlı başqa bir nümünə də var. Bu Hötenin "Gənc Verterin iztirabları” əsəridir. Əsərin təsir gücü o dərəcədə böyük olur ki, özünəqəsd bir epidemiya kimi Avropanı bürüyür, hətta bir çox ölkələrdə əsərin çapı və yayılması dövlət səviyyəsində qadağan edilir. Sonradan Kaliforniya universitetlərindən birinin sosioloqu Devid Filips tərəfindən araşdırılan bu fenomen "Verter effekti” adını alır.

  Yuxarıda qeyd etdiyimiz Qabriel Tard təqlidin üç qrupa bölür: idealın təqlidi, nümunəyə əsaslanan təqlid və qarşılıqlı təqlid. Eyni zamanda göstərir ki, təqlid üçün ideal və nümunəni ümumiləşdirib çatdıran vasitə olmalıdır.

  Bunu təxminən belə də deyə bilərik: insanın hər hansı hərəkəti yamsılması yaxud yamsılamamsı üçün onun ətrafında olan digər insanların fəaliyyəti (davranışı, sözü və sair) yaxud fəaliyyətsiziliyi əhəmiyyətli rol oynayır.

  Flipsin tədqiqatları bu gün hər birimizi əhatə edən kütləvi informasiya vasitələrinin həyati vacib bir məsələyə - “olum, yaxud ölüm” sualının cavabına təsirini araşdırır. Verter effekti bu təsirlərdən biri, yəni televiziya, mətbuat yaxud digər KİV-də geniş şəkildə işıqlandırılmış intiharı yamsılayan kütləvi intiharlar dalğasıdır. Bu effekt, Devid Filps və onun araşdırmaları barədə internetdən istədiyiniz qədər məlumat ala bilərsiziniz.
Ardı burada

Cəmil Əsədov