Zərdabın Şıxbağı, Ağabağı və Nəzəralı kəndləri

     Şıxbağı kəndi

  Şıxbağı Zərdab rayonu inzibati ərazi vahidində kənddir. Rayon mərkəzindən 15 kilometr cənub-şərqdə, Şirvan düzündə, Kür çayının sahilində yerləşir. Ərazisi 809,63 hektar, əhalisi 400 nəfərdən çoxdur. Əhali əsasən heyvandarlıq, taxılçılıq, yemçilik, quşçuluq, meyvəçilik, pambıqçılıq, baramaçılıq, bostançılıqla məşğuldur.

   Kəndin adı “şıx” və “bağ” sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Kəndin salındığı bağ sahəsi o dövrdə Şeyx dini titulu olan hörmətli bir şəxsin mülki olub və “şeyxə mənsub bağ” mənasını verir. “Şıx” sözü “şeyx” sözünün təhrif edilmiş formasıdır. Yaşayış məskəninin adı da "Şeyxinbağı" formasından "Şıxbağı" formasına keçmişdir. “Şeyx” sözü ərəb sözü olub, “ağsaqqal”, “yaşlı adam”, “qoca” mənasındadır. Ərəblərdə qəbilə və tayfa başçıları Şeyx adlanır. Bir çox müsəlman ölkələrində hörmətli şəxslərin, təriqət rəhbərlərinin, ilahiyyatçı alimlərin və digər mötəbər şəxslərin adına dini titul kimi Şeyx titulu əlavə edilir.

   Kəndin tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. XIX əsrin ortalarında Şıxbağı kəndinin yerləşdiyi ərazidə, Kür sahilində Mirzəbağı adlanan məntəqə olub. XIX əsrin ikinci yarısında Kür sahilindəki bağlar əhali arasında bölüşdürülmüş və bir çox ailələr Zərdabı tərk edərək bu bağlarda məskunlaşmışdılar. Həsən bəy Zərdabi yazır ki, bu ailələrin ardınca öz bağlarını dağılmaqdan qorumaq üçün bəzi bəylər də getdilər və Zərdab kəndi bir müddət, demək olar ki, tam boşaldı. Amma, mərkəzdə yerləşməsi hesabına, ictimai bərənin və əyalət mağazasının burada olması səbəbindən əhalinin çoxu öz köhnə ocaqlarına, Zərdaba qayıtdılar. Qalan əhali az-çox tanınan adamların ətrafında cəmləşərək hərəsi 5-6 evdən ibarət 20 kənd saldılar. Nəticədə yeni yaşayış məntəqələri yaranmışdı. Şıxbağı yaşayış məntəqəsi Mirzəbağı adlanan ərazilərdə salınmışdır. Yaşlı nəslin nümayəndələrinin bildirdiklərinə görə isə, kəndin tarixi ən azından 1700-cü ildən də əvvələ aiddir.

 Mənbələrin verdiyi məlumata görə ilkin mərhələdə Şıxbağı yaşayış məntəqəsində 21 ailə məskunlaşmışdır. Kənd icmaları və oba birlikləri yaradıldıqdan sonra, Şıxbağı III Zərdab kənd icmasına daxil edilmişdir. İcmanın mərkəzi Gəndəbil kəndi idi və qəza mərkəzindən 65 verst məsafədə yerləşirdi. 1917-ci ildə Şıxbağı kəndində 46 ev, 1921-ci ildə isə 42 ev olub. Yaşayış məntəqəsi 1926-1929-cu illərdə Göyçay qəzasında yaradılan Zərdab bölgəsinin, 1929-1935-ci illərdə Göyçay rayonunun, 1935-ci ildən isə yeni yaradılan Zərdab rayonunun tərkibinə daxil edilib. Sənədlərə əsasən Şıxbağı yaşayış məntəqəsində 1933-cü ildə 56 təsərrüfat (45 ümimiləşdirilmiş təsərrüfat) olub və 127 nəfər kişi, 94 nəfər qadın olmaqla, 221 nəfər əhali yaşayıb.

   Zərdab rayonu təşkil edildikdən sonra, rayonda yaradılan 9 sovetlikdən biri Şıxbağı kənd sovetliyi adlanıb. 1961-ci ildə sovetliyin tərkibinə Şıxbağı, Ağabağı, Gəndəbil, Nəzərallı, Şahsünlü (Şahhüseynli), Seyidlər (Aşağı Seyidlər) və Şəftəxal kəndləri daxil idi. Sonrakı illərdə Şahsünlü (Şahhüseynli), Seyidlər (Aşağı Seyidlər) və Şəftəxal kəndləri sovetliyin tərkibindən ayrılmış və Şahsünlü mərkəz olmaqla yeni kənd sovetliyi yaradılmışdır. Hazırda Şıxbağı kənd inzibati ərazi dairəsinin tərkibinə Şıxbağı, Ağabağı, Gəndəbil, Nəzəralı kəndləri daxildir.

   Kənd sakinləri uzun müddət balıqçılıqla məşğul olub. Yaşayış məntəqəsində böyük bir balıq vətəgəsi olmuş və bu vətəgə 1926-cı ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir. Kəndin ərazisində, rəmzi olaraq böyük və kiçik adlanan iki qəbiristanlıq var. Dövrünün ağaları, bəyləri, hacıları, dini şəxsiyyətləri ilə məşhur olan kənddə, bu insanların məzarları indi də qalmaqdadır.

   Şıxbağı kənd sakini Əhmədov Əlimərdan Əli oğlu Qarabağ müharibəsində şəhid olub.

       Ağabağı kəndi

   Ağabağı Zərdab rayonu inzibati ərazi vahidində kənddir. Kənd Şirvan düzündə, Kür sahilində, rayon mərkəzindən 19 kilometr cənub-şərqdə, Şıxbağı kənd inzibati ərazi dairəsinin tərkibində yerləşir. Ərazisi 799,0 hektar, əhalisinin sayı təxminən 490 nəfərdir. Əhalinin əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq, pambıqçılıq, taxılçılıq, yemçilik, meyvəçilik, baramaçılıq, quşçuluq, bostançılıq və balıqçılıqdır.

  XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Kür sahilindəki 740 desyatin tut bağları əhali arasında bölüşdürülmüş və bir çox ailələr Zərdab kəndini tərk edərək bu bağlarda məskunlaşmışdılar. Nəticədə yeni yaşayış məskənləri yaranmışdı. İndiki Ağabağı kənd ərazisi Ağa adında bir şəxsə verilmişdir. Bağ sahibinin adına müvafiq olaraq yaşayış məskəni Ağabağı adlandırılmışdır, mənası "Ağaya məxsus bağ" deməkdir. Bir çox mənbələr bağ sahibinin adının Ağalı bəy olduğunu bildirir. Nazim Tapdıqoğlu bəzi sənədlərdə yaşayış məskənini Ağalıbəy, Ağalıbağı kimi də göstərildiyini yazır. 

   XIX əsrin sonlarında Göyçay qəzasının tərkibində kənd icmaları və oba birlikləri yaradılmışdır. İndiki Ağabağı kəndinin əraziləri III Zərdab (Gəndəbil) kənd icmasının tərkibinə daxil edilmişdir. Yaşayış məntəqəsi 1917-ci ildə Zərdab Ağabağı kəndi adlandırılmış və Göyçay qəzasının Bərgüşad inzibati ərazisinə daxil edilmişdir. Kənddə 1917-ci ildə 8 ev, 1921-ci ildə isə 26 ev olub. Ağabağı 1926-1929-cu illərdə Göyçay qəzasında yaradılan Zərdab bölgəsinin, 1929-1935-ci illərdə Göyçay rayonunun, 1935-ci ildən isə yeni yaradılan Zərdab rayonunun tərkibinə daxil edilib. Sənədlərə əsasən, 1933-cü ildə yaşayış məntəqəsinin 37 təsərrüfatında 178 nəfər əhali yaşayıb.

   Zərdab rayonu yaradılandan sonra Şıxbağı sovetliyinə daxil edilən Ağabağı kəndi, hazırda da bu inzibati ərazinin tərkibində yerləşir.

   Kür sahilində yerləşən yaşayış məntəqəsinin ərazisi illər boyu daşqınlara məruz qalıb. Həsən bəy Zərdabi 06 iyun 1882-ci il tarixdə “Kaspi” qəzetində yazdığı məqaləsində də Ağabağı kəndinin su altında qaldığını bildirir. 2010-cu ilin may ayında növbəti güclü leysan yağışları və sel suları Ağabağı kənd ibtidai məktəb binasında qəza vəziyyət yaratdı. Həmin il kənddə yeni məktəb binası inşa edildi.

   Uzun illər boyu Zərdabda və eləcə də Şirvanda yaşayan əhali Kür çayındakı bərələr vasitəsilə Qarabağa gediblər. Kür çayı üzərində hərəkət edən bu bərələrdən biri də Ağabağı kəndi ərazisində fəaliyyət gostərirdi.

   Kənd ərazisində yerləşən gölə el arasında "Məhəddin axmazı" deyilir. Axmazın yanında tənha bir qəbir var. Dövrünün nüfuzlu şəxslərindən olan Məhəddin bəy 1937-ci ildə həbs edilib, bütün əmlakı müsadirə olunub və həbsxanada vəfat edib. Övladları da repressiya olunub. Həyat yoldaşı Sona xanım əri və uşaqları repressiya olunduğuna görə qəbirstanlıqda deyil, “Məhəddin axmazı” adlanan Ağabağı axmazı sahilində, tək-tənha dəfn edilib.

   Kənd qəbiristanlığında Türkiyədən gələn bir şəxsin qəbiri var. 1918-ci ildə Bakını bolşevik-daşnak qüvvələrinin işğalından azad etmək üçün Nuru Paşanın komandanlığı ilə Azərbaycana gələn türkiyəli əsgərlərin ikisi döyüşlərdə yaralanmış və dəstələrindən ayrı düşmüşdülər. Qaçaqlara qoşularaq bolşeviklərə qarşı mübarizə edən bu əsgərlərin biri, sonralar ailə quraraq Ağabağı kəndində məskunlaşıb və vəfat etdikdən sonra kənddə dəfn olunub.

  1988-ci ildə kənddə daha bir maraqlı hadisə baş verib. Kənd sakini Məhərrəm kişi biçin zamanı otların arasında gizlənən canavar balasını bilmədən öldürür. Elə həmin gecə canavar ailəsi qisas üçün 30 kilometrlik yolu qət edərək, kənd sakininin həyətinə soxulub və təsərrüfatda olan bütün qoyunları tələf edib.

   Kənd sakini Heydərov Sərvan Qarabağ müharibəsində şəhid olub.

  Toponimindəki “ağa” sözü dilimizdə müxtəlif mənalarda, hakim siniflərə məxsus mülkədar, bəy, zadəgan, sahibkar mənasında, seyidlərə, ruhanilərə, yaxud yaşlı və hörmətli adamlara verilən ləqəb mənasında, hər hansı bir yerin sahibi, yiyəsi, hakimi mənasında və eləcə də böyük qardaş mənasında da işlənir. Azərbaycanda, Türkiyədə, İranda və digər ölkələrdə “ağa” sözü ilə əlaqədar onlarla yer, məkan adları var. İmişli rayonunda Ağamalı, keçmiş Ağdərə rayonunda Ağabəyələnc, Ağcabədi rayonunda, Sabirabad rayonunda Ağacanlı kəndləri, Kəlbəcər rayonunda Ağababa dağı, Biləsuvar rayonunda Ağabəylər çayı, Tovuz rayonunda Ağabulağı dərəsi var.

       Nəzəralı kəndi

   Nəzəralı Zərdab rayonu inzibati ərazi vahidində kənddir. Kənd rayon mərkəzindən 14 kilometr cənub-şərqdə, Şirvan düzündə, Kür çayı sahilində yerləşir. Ərazisi 618,23 hektar, əhalisi təxminən 250 nəfərdir. Kənd sakinlərinin əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq, taxılçılıq, quşçuluq, pambıqçılıq, baramaçılıq, yemçilik, bostançılıq, meyvəçilik, balıqçılıqdır.

   Yerli əhalinin dediyinə görə, kəndin əsl adı Nəzəralıxan olub. Mənbələlər yazır ki, XIX əsrdə yaşayış məntəqəsində indiki Şıxbağı kəndindən çıxan, Nəzəralıxan adlı mülkədarın xidmətində olan bəzi ailələr məskən salmış və buna görə də bu yaşayış məntəqəsi yarandığı gündən həmin xanın adı ilə adlandırılmışdır. Nəzəralı kəndinin indiki ərazilərində insanların məskunlaşması, bu ərazilərə Zərdab icmasından gələnlərin məskunlaşmasından daha əvvəlki tarixə təsadüf edir. Çar Rusiyasının 1870-ci il atlasında da indiki Zərdab ərazisində Zərdab, Körpükənd, Əlvənd və sairə kəndlər ilə yanaşı, indi yerləşdiyi ərazidə Nəzəralı adlanan yaşayış məntəqəsi qeyd olunub. O dövrdə yaşayış məntəqəsinin formallaşıb atlas və xəritələrə düşməsi üçün ən azı 20-30 vaxt tələb olunurdu. Bunları nəzərə alsaq, yaşayış məntəqəsinin Zərdab icmasından çıxan ailələr tərəfindən deyil, daha əvvəllər salındığını ehtimal etmək olar.

  Bakı quberniyasının Göyçay qəzasının tərkibində kənd icmaları və oba birlikləri yaradıldıqdan sonra, Nəzəralı kəndi III Zərdab (Gəndəbil) kənd icmasının tərkibinə daxil edilmişdir. 1917-ci ildə Nəzəralı kəndində 50 ev, 1921-ci ildə isə 37 ev olub. Yaşayış məntəqəsi 1926-1929-cu illərdə Göyçay qəzasında yaradılan Zərdab bölgəsinin, 1929-1935-ci illərdə Göyçay rayonunun, 1935-ci ildən isə Zərdab rayonunun tərkibinə daxil edilib. Sənədlərə əsasən 1933-cü ildə Nəzəralı yaşayış məntəqəsində 44 təsərrüfat olub və 121 nəfər kişi, 93 nəfər qadın olmaqla, 214 nəfər əhali yaşayıb. 36 təsərrüfat ümumiləşdirilmiş təsərrüfat idi. Zərdab rayonu təşkil edildikdən sonra Nəzəralı kəndi Şıxbağı kənd sovetliyinə daxil edilmişdir. Hazırda da Şıxbağı inzibati ərazi dairəsinin tərkibindədir.

   Nəzəralı kənd qəbiristanlığında 1918-ci ildə Türk Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində Azərbaycana gələn Abdulkadir adlı (sonradan adını Hüseyn yazdırıb) kayserili əsgərin məzarı var. Döyüşlərin birində ölümcül yaralanan türkiyəli əsgər yoldaşlarından ayrı düşüb, müalicə olunduqdan sonra qaçaqlara qoşulub. Sovet hakimiyyətindən gizlənən Abdulkadir və daha bir türk əsgəri Nəzəralı kəndində sığınacaq tapıblar. Daha sonra onlara bəraət verilib və Abdulkadir evlənərək Nəzəralı kəndində yaşayıb.

   Kənd sakini Əhmədov Vidadi Qüdrət oğlu Qarabağ müharibəsində şəhid olub.

   Bəxtiyar Əsədli

İstifadə olunan mənbələr:

1. Həsən bəy Zərdabinin məqalə və məktubları (tərcüməçi İsaməddin Əhmədov)

2. Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov) “Zərdab ensiklopediyası”

3. Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinin siyahısı, 1917 və 1921

4. Azərbaycan SSR-nin inzibati-ərazi bölgüsü (01 yanvar 1977)

5. Azərbaycan SSR-nin inzibati-ərazi bölgüsü (01 yanvar 1961)