Zərdabın qısa tarixi

 İnsanların yaşaması üçün vacib olan bütün şərtlərə malik olan Zərdab rayonunun ərazisi arxeoloji cəhətdən demək olar ki öyrənilməmişdir. Ərazidə tapılan küp qəbirlər və qalıqları, sikkələr, məişət əşyaları, qədim əmək alətləri, hələ də izləri qalan kütləvi qəbristanlıqlar, kurqanlar Zərdabın qədim yaşayış məskəni olduğundan xəbər verir. Zərdab ərazisi antik və erkən orta əsrlər dövrünü əhatə edən Alban-Küp qəbirləri arxeoloji mədəniyyətinin tərkib hissəsinə daxil edilir.

 Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə Azərbaycan ərazisində Qafqaz albanlarının dövləti, Albaniya dövləti yaranmışdır. Müasir Zərdab  ərazisi  Albaniya dövlətinin Əcəri vilayətinin tərkibinə daxil edilmişdir. Alban küp qəbirləri arxeoloji mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan Zərdabda tapılmış küp qəbirlər, ərazinin yerli alban əhalisinə məxsus olduğunu göstərir.

 Keçən əsrin ikinci yarısında Xanməmmədli kəndində kollektorlar qazılarkən, 1,5 m dərinlikdə tapılan küp qəbir eramızdan əvvəl II - I əsrlərə aid edilmişdir. Qəbrdə tapılan sikkənin aversində Parfiya Arşakilərindən olan hökmdar I Orodun adı, reversində isə günəş təsvir olunmuşdur. Qəbirdən kənarda ocaq izləri və üzərində ərəb əlifbası ilə yazı olan məişət qabları və çıraqlar da aşkar olunmuşdur. Kənd sakini Cəlil müəllimin əməyinin nəticəsi olaraq Zərdabın bu ərazisi arxeoloji məntəqə kimi qeydə alınmış, aşkar edilmiş küp qəbirləri nekropolu I əsrə aid edilərək ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına daxil edilmişdir.   

 1956-cı ildə Əlvənd kəndindəki köhnə qəbristanlığın ətrafında aparılan qazıntı işləri zamanı aşkara çıxan küp qəbirlər isə, bu kəndin tarixinin eramızdan əvvələ gedib çıxdığını sübut edir.

 Alıcanlı kəndlərinin də yerləşdiyi ərazilər qədim yaşayış məskənləri olub, küp qəbirləri mədəniyyətinin yayıldığı ərazilərdəndir. Yaşayış məntəqələrinin daxil edildiyi Əlican və Türyançay hövzəsində tapılan küp qəbirlər həm antik, həm də ilk orta əsr dövrlərinə aid edilmişdir.

 Çallı kənd ərazisində yerləşən Ağayar adlanan ərazidən də küp qırıqları və başqa gil qablar, Adsız təpədə isə müxtəlif tarixi dövrlərə aid edilən məişət, bəzək və əmək alətləri tapılıb.

 İndiki Təzəkənd ərazisində, Zərdab-Mollakənd yolunun sağ hissəsində də kiçik küp qəbir aşkar edilmişdir. Təəssüf ki, şumlama prosesi zamanı qəbir dağıdılmışdır. Ərazidən tapılan boğaz hissəsi dar olan tayqulp qab isə son antik və ilk orta əsrlərin başlanğıcına aid edilmişdir.

 XX yüzilliyin 70-ci illərində görülən meliorasiya işləri zamanı Dəli Quşçu kənd ərazisindən keçən qədim karvan yolları boyunca ovdanlar, küp qəbirlər, çini və saxsı qablar, Azərbaycan Atabəyləri və  digər hakimiyyətlər dövründə buraxılmış mis pullar, qədim bəzək, məişət və mədəniyyət əşyaları tapılmışdır. Kənd ərazisində kütləvi qəbiristanlıq, “Ağtəpə” adlanan kurqan bu gün də mövcuddur. Burada əsaslı tədqiqat işləri aparılmamadığı üçün, kütləvi məzarlığın tarixi barədə konkret bilgi yoxdur.

 Müasir Zərdab rayonunun Çallı kəndinin türkdilli çul alban tayfası tərəfindən salındığı və kəndin adının “çul” etnonimindən götürüldüyü ehtimal olunur. Tarixi mənbələrdə Alban şəhəri haqqında da məlumatlar verilir. Bəzi tətqiqatçılar Alban şəhərinin Alvan-Alvand-Əlvənd kimi təhrif olunduğunu bildirirlər və Zərdabın indiki Əlvənd kəndi ilə eyniləşdirirlər.

 639-cu ildə ərəblər Azərbaycana daxil oldular. 90 illik kəskin mübarizədən sonra xilafət orduları Azərbaycanın istilasını başa çatdıra bildilər. Ərəblər türk əhalinin yaşadığı Arran adlandırılan Albaniyanı, Adərbayqanı, Göyçə mahalını, Ağrıdağ vadisini, Şərqi Gürcüstanı və şimalda Dərbəndə kimi olan əraziləri Azərbaycan adlandırmışdılar. İndiki Zərdab ərazisi Arran inzibati ərazisinin tərkibində Ərəb xilafətinə daxil olmuşdu.

 Mənbələrdə işğal dövrü zamanı mövcud olan, indisə adları yalnız kağız üstə qalan onlarla yaşayış məntəqələrinin adları çəkilir. Səyyahlar Kür çayı vadisində, indki Zərdab rayonu ərazisində yerləşdiyi ehtimal olunan Azərbaycanın orta əsr qədim şəhəri haqqında məlumat verirlər və bu şəhəri Bərdic, Bərzənc və ya Bərzənd adlandırırlar. Tarixi sənədlərə əsasən Zərdab ərazisində mövcud olduğu ehtimal edilən bu şəhər, X-XIII əsrin böyük şəhərlərindən biri olub və şəhərin adı Təbriz, Dərbənd, Bərdə və digər böyük şəhərlər ilə yanaşı çəkilərmiş. Hüdudül-Aləm müəllifinin rifah və nemətlər şəhəri adlandırdığı Bərdic, Azərbaycanın əsas ticarət şəhərlərindən biri olub.

 Orta əsrlərdə, indiki Zərdab ərazisində mövcud olduğu ehtimal edilən digər iri şəhərlərdən biri də Suffindir. Deyilənlərə görə, Suffin Zərdab ərazisində böyük ticarət mərkəzi hesab edilib və Şirvanda İslam dinini yaymaq üçün aparılan Suffin döyüşü bu şəhərin adı ilə belə adlanıb. Yasər adlanan şəhərin də indiki Zərdab ərazisində mövcud olduğu güman edilir. Deyilənlərə görə, bu şəhər də böyük ticarət mərkəzlərindən biri olub və Suffin şəhəri ilə qonşuluqda yerləşib.

 İndiki Zərdab ərazisində mövcud olan orta əsr şəhərlərindən biri də Yarayız, Yarayıc və ya Yerağzı adlanan qədim şəhərdir. Şəhərin mövcudluğu X əsrlərə və ondan əvvəllərə gedib çıxır. Bu qədim şəhərdə hətta kanalizasiya sistemi olduğu bildirilir. Şəhər qanlı müharibələr nəticəsində dağıdılmışdır.

 861-ci ildə Ərəb Xilafətinin zəifləməsi nəticəsində Kürdən Dərbəndə qədər olan ərazilərdə Şirvanşahlar dövləti yaranır. İndiki Zərdab ərazisi XVI əsrin 30-cu illərinin sonuna kimi bu dövlətin tərkibinə daxil olmuşdur. Şirvanşahlar dövründə indiki Zərdab ərazisində Kür çayı vasitəsilə Qarabağa bir-neçə keçid olmuş və bunlardan  “Qoyun ölümü”nün adı tarixi sənədlərdə qeyd olunmuşdur. I Şah İsmayılın Şamaxıya doğru yürüşü zamanı  və eləcə də I Şah Təhmasibin Gürcüstan yürüşündən qayıdarkən “Qoyun ölümü”ndən keçdiyi bildirilir.

 Azərbaycan qədim dövrlərdən türklərin, o cümlədən oğuzların vətəni olmuşdur. XI əsrdə Səlcuqların gəlişi ilə Azərbaycan türkləri Cənubi Qafqazda başlıca etnik və siyasi amilə çevrildi. Səlcuq türkləri Oğuz türklərinin Qınıq tayfasına mənsubdular. Bu tayfa adını türk sərkərdəsi olan Səlcuğun adından götürmüşdür. XI – XIII əsrlərdə Zərdab ərazisi Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində Səlcuq imperiyasına və Azərbaycan Atabəylər dövlətinə tabe edilmişdir. Azərbaycan Atabəyləri və ya Eldəgəzlər 1136-1225-ci illərdə Azərbaycanı, şərqi Anadolunu, şimali İraqı, İranı və Cibəli idarə etmiş tarixi türk qıpçaq imperiyasıdır. İmperiyanın əsası Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən qoyulmuşdur. İndiki Zərdab ərazisindən Atabəylər dövrünə aid edilən xeyli mis pullar tapılmışdır.

 Mənbələr indiki Əlvənd ərazisindəki Qətran qalası barədə məlumat verirlər. Abbasquluağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” əsərində Əlvənddəki Qətran səngəri haqqında yazıb. Tanınmış yazar Mehman Əlvənd müsahibələrinin birində, Əlvənd kəndinin yaxınlığında yerləşən, məşhur şairimiz Qətran Təbrizinin şərəfinə tikilmiş Qətran qalasının çox böyük tarixi sirlərin daşıyıcısı olduğunu bildirir. Türk dilində yazan Qətran Təbrizi səlcuqlar dövründən əvvəl yaşayıb. Bu fakt, türklərin  səlcuqlardan daha əvvəl Azərbaycan ərazilərində, o cümlədən indiki Zərdab və Əlvənd ərazilərində yaşadığını göstərir.

 Mənbələrdə Nizami Gəncəvinin Atabəy Qızıl Arslanla görüşdüyü barədə məlumatlar var. Nizami Gəncəvi poemalarından birində şahın ona Həmdünyan adlı kənd bağışladığını qeyd edib. Mehman bəy müsahibəsində deyir: “Qızıl Arslan məhz Qətran qalasında Nizami Gəncəvi ilə görüşüb və ona Həmdünyan kəndini bağışlayıb. Sonralar Həmdünyan kəndinin adı təhrif olunaraq Ülviyyən adlandırılıb.”

 XIII əsrin II yarısı və XIV əsrdə Zərdab ərazisi Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində Hülakülərdən və Cəlairilərdən asılı vəziyyətə düşmüşdür. XIV əsr Hülakü mənbələrində adı çəkilən və “70 göl” mənasını verən Delan Naur ərazisinin qərb hissəsi Zərdab torpaqları olduğu bildirilir. Yazılanlara görə, 1293-cü ildə Dalan Naurda olan Keyxatu xan Kür çayı sahilində Qutluq-Balıq adlı böyük bir şəhər inşa etməyə başlamışdı. Şəhərin Kürün şimal sahilində, adı çəkilən göllər ilə Girdimançay arasında olduğu bildirilir. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Taleh Əliyev yazır ki, bu şəhər indiki Zərdab rayonunda yerləşən Gur-gur yaşayış yerində inşa edilmişdir. Gur-gurda Qarqar tayfasının nümayəndələrinin də məskunlaşdığı söylənilir.

 Əlvənd kəndi yaxınlığındakı Yarqıçı çökəyi kəndin Hülakilərin dövründə böyük yaşayış məntəqəsi olmasından xəbər verir. “Yarqıçı” sözü qədim türk dilinə məhkəmə termini kimi daxil olub. Hülakilər dövründə yarqı və ya yarqu məhkəməsi nisbətən böyük yaşayış məntəqələrində həyata keçirilib.

 Osmanlılar ilə müharibədə yaranmış fasilədən istifadə edən səfəvi şahı I Şah Təhmasib Şirvanı öz dövlətinə birləşdirdi. Şirvan taxtı Şeyxşahın böyük oğlu Sultan Xəlilə, yaxud onun rəsmi adı ilə deyilərsə, II Xəlilullaha keçdi. 1535-ci ildə II Xəlilüllahın vəfat etməsi ilə Şirvan taxtı varissiz qalmış və Şirvanşahlar dövlətində qarışıqlıq başlamışdır. Bundan yararlanan I Şah Təhmasib Şirvanşahlar dövlətini rəsmi olaraq ləğv etmiş və bəylərbəylik kimi Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatmışdır. Beləliklə, indiki Zərdab ərazisi Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Müasir Zərdab rayonunun qərb ərazisi Ərəş sultanlığına tabe idi. Ərəş sultanlığı Səfəvilər dövründə təşkil edilmişdir və Şirvan bəylərbəyliyinin tabeliyində idi. Sonralar Səfəvi-Osmanlı müharibələrində əldən-ələ keçən Ərəş sultanlığı xeyli zəiflədi və XVIII əsrin 50-ci illərində Şəki xanlığının vassalına çevrildi. 1795-ci ildə isə Sultanlıq mahal kimi Şəki xanlığına qatılmışdır.

 XVI əsrdən etibarən “Zərdab” adına rast gəlinir, köçəri tayfaların yaşadığı indiki ərazidə “Zərdab” adlanan kənd formallaşmağa başlamışdır. Müasir Zərdab rayonunun adı Zərdab kəndinin adından götürülmüşdür. Zərdab kəndi XIX əsrin sonlarına qədər Kür sahili boyunca 50 verstlik məsafəni əhatə etmişdir.

 “Zərdab” sözünün mənası müxtəlif mənbələrdə müxtəlif şəkildə izah olunur. “Zərdo” sözündən götürüldüyü ehtimalı var. Əvvəllər Kür və Qarasu çaylarında baş verən daşqınlardan sonra, Zərdab ərazisindəki torpaqlarda “zərdo” maddəsinə oxşar qat yaranardı. Elə bu səbəbdən ərazi “Zərdo - Zərdob - Zərdab” adlandırıldığı söylənilir. Zeydlisin "Bakı quberniyası" kitabındakı izahatına əsasən isə “Zərdab” sözü “soyuq, qızıl su” mənasında işlədilmişdir. Həmin vaxtlar Kür və Qarasu çayları daşarkən, çökəklərdə, axmazlarda qalan su əkinlər və əkinçilər üçün qızıl qədər əhəmiyyətli idi. Bəzi mənbələr Zərdab adını fars dilində “xəstəlik yayan sarı su” mənasını verdiyini bildirirlər. Amma yararlı boş sahələrin yetərincə olduğu halda, insanların "xəstəlik yayan sarı su" adlandırdıqları yerdə məskunlaşmaları inandırıcı deyil. Digər ehtimala görə isə fars sözü olan zərd birinci halda sarı, ikinci halda isə əti yeyilən quş, əncirquşu mənasını verir. Tuqay meşəsi ərazisində salınmış yaşayış məskənində əncirquşu çox olmuş və bu səbəbdən də zaman keçdikcə bu quşların adının yaşayış məskəninin adına çevrilməsi güman edilir.

 Zərdabın adı Osmanlı mənbələrində də çəkilir. Osmanlı mənbələri Şirvan ərazisi haqqında yazılarında Zərdabın adını qeyd edirlər. Osmanlılar, XVI əsrdə Səvəfi-Osmanlı müharibəsindən sonra, Azərbaycan ərazilərinə hakim olmuşdular. Osmanlıların həyata keçirdiyi inzibati bölgüyə əsasən, Şamaxı əyaləti 16 sancaqlığa bölünmüşdü. İndiki Zərdab ərazisi Zərdab və Ərəş sancaqlarına daxil edilmişdir.

 Zərdab ərazisi I Şah Abbasın hakimiyyəti zamanı yenidən Səfəvilərin ərazisinə daxil edilmişdir. 1736-1747-ci illərdə isə indiki Zərdab rayonunun ərazisi Nadir şahın yaratdığı  Əfşarlar imperiyasının tərkibində yerləşirdi.

 XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanda feodal dövlətlər, xanlıqlar yaradıldı. İndiki Zərdab ərazisinin böyük hissəsi Şamaxı xanlığının tərkibində yerləşirdi. Zərdabın qərb ərazisi isə müxtəlif illərdə həm Şamaxı, həm də Şəki xanlığının tərkibinə qatılmışdır.

 Müasir Zərdab ərazisndə yerləşən Əlvənd, Zərdab, Xələc, Çallı, Şahsünlü kəndləri Şamaxı xanlığının iri yaşayış məntəqələrindən biri idi, Qaravəlli, Əlicanlı, Müskürlü, Lələ Əhmədli oba ailələrinin nümayəndələri onlara məxsus qışlaqlarda məskunlaşmışdılar. Zərdab ərazisinin böyük hissəsi Şamaxı xanlığının Qarasubasar mahalına, şimal-şərqdəki bir hissəsi Şamaxı xanlığının Xançobanı mahalına, qərbdəki bir hissəsi isə Şəki xanlığının Ağdaş mahalına daxil idi.

 Şamaxı xanlığındakı çəkişmələr zamanı Əlvənd bir müddət Şirvan xanlığının mərkəzi olmuşdu və Ağası xan, Şirvan elitası Qətran qalasında mövqe tutmuşdular. Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində Əlvənddən bəhs edərək yazır ki, “1775-ci ildə Ağası xan da Əlvənddə oturub bütün Şirvana hökmran oldu”. Drenyakin isə yazırdı ki, Ağası xan Fətəli xan ilə Məhəmmədsəidin qohum olduğunu və Şamaxıda hakimliyin Məmmədrzaya verildiyini eşitdikdə təcili Əlvənddən Şamaxıya gəldi və böyük qardaşından hakimiyyəti tələb etdi. Fətəli xan növbəti dəfə Şamaxıya hücum edərkən Ağası xan yenidən Əlvəndə çəkilmişdi. Əlvənddə sığınacaq tapan Ağası xan çox keçmir ki, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan tərəfindən qardaşı Mehrəli bəyin öldürülməsinə cavab olaraq qətlə yetirilmişdir.

 1790-cı ildə Əsgər xan və Mustafa bəy arasında hakimiyyət uğrunda gedən çəkişmələr zamanı da Əlvənd kəndi münaqişələrin içərisində idi. Ağası xanın oğlu Mustafa xan bir müddət Əlvənddə məskən salır. Serebrov yazır ki, Əsgər xan ilə qardaşı Qasım xan arasında hakimiyyət uğrunda aparılan mübarizədən Ağası xanın Əlvənddə olan oğlu Mustafa bəy istifadə edərək hakimiyyəti ələ keçirdi. Fituni bildirir ki, 1792-ci ildə əhali öz qəddarlığı ilə ad çıxarmış Qasım xanı devirib, Mustafa bəyi Əlvənddən Şamaxıya dəvət etdi. Göründüyü kimi Əlvənd kəndi Şirvan xanlığında baş verən hadisələrdən kənarda qalmayıb və bəzi vaxtlarda mərkəzdə olub. Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində bunu təsdiqləyir: “Bir həftədən sonra Ali-Sərkar gəlib Ağsu şəhərini aldı, zəif təbiətli və tədbirsiz Manaf xanı öldürdü. Bunların hamısından böyük olan Əsgər xan Məhəmmədsəid xan oğlunu hökumətə oturtdular. Mustafa bəy Əlvəndə gedib Qətran səngərində oturdu...  Qasım xan, Mustafa bəyin səngərinə hücum etmək üçün Əlvəndə getdisə də məğlub olub geri qayıtdı....  Nəhayət, hicri 1206-cı ildə, Şirvan əyanının və xüsusilə Yüzbaşı bəy Hövzü və Ömər Sədarinin təklifilə, Mustafa bəy Əlvənddən gəlib şəhərdə hökumət bayrağını yüksəltdi”.

 Şirvan xanı Ağası xanın və övladlarının Əlvənd bəyləri ilə qohumluq əlaqələri olub. Ağası xan, oğulları Mustafa xan, Haşım xan, nəvəsi Əbil bəy Haşım xan oğlu Əlvənd bəylərinin qızları ilə evlənmişdilər. Şirvan xanlarının nəslindən olan Əhməd xanın oğlu Fəti xan və Mustafa xanın nəvəsi Hacı bikə 1856-cı ildə evlənərək Əlvənd kəndində yaşayıblar. Fəti xanın və xidmətçilərinin yaşadığı məntəqə sonralar Fətixanlı adlandırılmış və Əlvənd kənd icmasına daxil edilmişdir. Hazırda bu kənd Köhünlü adlanır və Kürdəmir rayonunun ərazisində yerləşir.

 Əlvənd kəndi Şirvan xanlığının inkişaf etmiş mühüm məntəqələrindən biri olub. XVIII əsrə aid sənədlərdə Əlvənddən ipəkçilikdə, ticarət və gəmiçilikdə müəyyən rolu olan yer kimi danışılır. Mənbələrdə yazılır ki, həmin vaxtlar burada ipək emalı müəssisəsi, gəmi dayanacağı, çoxlu karvansara, ticarət məntəqələri, Qarabağa gedib gəlmək üçün bərə vardı. Əlvənddə fəaliyyətdə olan bazara hər şənbə Azərbaycanın müxtəlif yerlərindən alverə gələrdilər. Bu yerlərin kənd təsərrüfatı məhsulları Əlvənddə toplanır və gəmilərlə uzaqlara daşınırdı.

 Kür sahilində yerləşən və Şirvanla Qarabağ arasında qapı olan Zərdab, Cavad və Əlvənd kəndləri tacirlərin dayanacaq və keçid yeri olub. Bu kəndlərindən keçərək Şamaxıya mal aparan tacirlərdən xüsusi vergi alınırdı. Əlvənd kəndi ərazisində Kür çayının suyunun lal axması səbəbindən, bu ərazi Kür çayından keçid üçün əlverişli yer sayılırdı.

 Zərdab kəndi də Şamaxı xanlığının Qarasubasar mahalının iri yaşayış məntəqələrindən biri idi. Mahal əhalisi əsasən əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olurdu. Kür çayında gəmiçiliyin inkişafı, yelkənli gəmilərin burada dayanması, bərələr vasitəsilə Qarabağa yüklərin daşınması Zərdabın sürətlə böyüməsinə səbəb olmuşdur.

 İran və Rusiya arasında aparılan müharibə Zərdab kəndindən də yan ötməmişdir. 1816-cı il dekabrın 4-də Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general Yermolov Şamaxı xanı Mustafa xanla Zərdab kəndində  görüşüb və Şamaxı xanlığının gələcək statusunu müzakirə ediblər. Məhz bu görüşdən sonra Mustafa xan bir daha əmin olur ki, xanlığın müstəqilliyi uzun sürməyəcək.

 İndiki Zərdab ərazisində yerləşən iri yaşayış məntəqələrindən biri də Şahsünlü kəndi idi. Azərbaycan Rusiya və Osmanlı imperiyaları arasında gedən müharibələrin mərkəzində olduğu vaxtlar, Şahsünlü tayfası Osmanlı dövlətinə qarşı çıxmışdı. Osmanlı divan toplantılarında qəbul edilən qərarların toplandığı dəftərlərdə, Təbriz əyalətinin Qarabağ xanlığında yaşayan Şahsünlülər haqqında sənədlərə rast gəlinir. Osmanlıların cəzalandırdıqları Şahsünlülər, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə köçmüşdülər. Şahsünlülər Şirvana da gəlmiş, Azərbaycanda feodal dövləti olan Şamaxı xanlığınının Xançoban mahalında, indiki Zərdab rayonu ərazisində məskən salmışdılar. Osmanlı dövləti Şahsünlü ailələrinin təqib edilməsi üçün Şirvan hakimlərinə hökm də göndərmişdir.

 Qafqaz Albaniyasının şimal-şərqində yaşayan çul tayfa nümayəndələri də Şamaxı xanlığının Qarasubasar mahalında da məskunlaşmışdılar. “Çul” etnonimi öz varlığını bu gün də Azərbaycanda mövcud olan kəndlərin adlarında, o cümlədən indiki Çallı kəndinin adında da saxlamışdır. Professor Mirzəyev müxtəlif elmi faktlara istinadla “çul” sözünün qədim türk tayfasının adı olduğunu təsdiqləyir.

 Xanlıqlar dövründə indiki Zərdab ərazisində yerləşən, oğuzların xalac tayfasının adını özündə əks etdirən Xələc kəndi də Qarasubasar mahalının iri yaşayış məntəqələrindən biri idi.  Xələclər XVIII-XIX əsrlərdə oturaq həyat tərzinə keçiblər, əhalisinin çox hissəsi əkinçiliklə məşğul olurdu.

 Xanlıqlar dövründə Müskürlü tayfasını təmsil edən Müskürlü Kirli obasının da adı çəkilir. Köçəri həyat keçirən bu oba XIX əsrin sonlarında Zərdab rayonunun indiki Məlikli, Burunlu və Qoruqbağı kəndlərinin ərazilərində daimi məskunlaşmışdılar.

 Xanlıqlar dövründə Xançobanı mahalında yaşayan Qaravəlli, Əlicanlı, Lələ Əhmədli, Müskürlü və digər tayfa, nəsil nümayəndələri tədricən Qarasubasar mahalına köç etmiş, XIX əsrin sonlarında indiki Zərdab rayonu ərazilərində daimi məskunlaşmışdılar.

 Zərdab rayonunun qərbində yerləşən indiki Körpükənd, Bıçaqçı, Yuxarı Seyidlər kəndlərinin əraziləri müxtəlif illərdə həm Şamaxı, həm də Şəki xanlıqlarına daxil edilmişdir. Bu kəndlərin ərazilərində hələ orta əsrlərdən ticarət mərkəzləri hesab olunan iri yaşayış məntəqələri, şəhərləri mövcud olub. XIX əsrin əvvəllərinə aid siyahıyaalınma sənədlərində Körpükənd və Pıçaxçı kəndlərinin adlarına rast gəlinir. Zərdabın indiki Bıçaqçı kəndi əvvəllər Pıçaxçı adlanırdı. Bu yaşayış məntəqəsinin qıpçaqlar tərəfindən salındığı və onların şərəfinə Pıçaxçı adlandırıldığı söylənilir. Qıpçaqların “ağ qıpçaq” qrupunun qəbilələrindən biri olan pıçaqçı əhalisinin dili türk dilidir.

 XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Çar Rusiyası tərəfindən işğal olundu. 1805-ci ildə indiki Zərdab rayonunun ərazisinin də daxil edildiyi Şamaxı və Şəki xanlıqları Rusiyadan vassal asılılığına düşdü. 12 oktyabr 1913-cü ildə İran və Rusiya arasında bağlanan Gülüstan müqaviləsinə əsasən 8 Azərbaycan xanlığı, o cümlədən Şamaxı və Şəki xanlıqları Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı. Rusiya öz hiyləgər siyasətinə uyğun olaraq ilk əvvəl bu xanlıqların daxili müstəqilliyinə  toxunmadı. Lakin imperiya bölgədə öz mövqelərini möhkəmləndirdikdən sonra, 1819-cu ildə Şəkidə, 1820-ci ildə isə Şamaxıda xanlıq üsul-idarəsini ləğv etdi. İşğal edilmiş xanlıqların ərazilərində yeni inzibati ərazilər yaradılmışdır. Şimali Azərbaycan torpaqlarında Bakı, Quba, Şirvan, Şəki, Qarabağ və Talış əyalətləri, Yelizavetpol və Car-Balakən dairələri, İrəvan vilayəti, Qazax və Şəmşədil inzibati əraziləri yaradılmışdır.

 İndiki Zərdab rayonu ərazisinin böyük hissəsi Şirvan əyalətinə, qərb hissəsi isə Şəki əyalətinə daxil edilmişdir. Əyalətlərin rəhbərliyi Qafqazın Baş komandanı tərəfindən rus ordusunun zabitlərindən təyin edilmiş komendantlara həvalə olunmuşdur. Yerlərdə köhnə idarəetmə bölgüsü saxlanılmış, əyalətlər mahallara bölünmüşdür. Mahallar yerli bəylərdən təyin edilmiş naiblər tərəfindən, kəndlər isə yüzbaşı və kəndxudalar tərəfindən idarə olunurdu. Müasir Zərdab ərazisi Şirvan əyalətinin Xançobanı və Qarasubasar, Şəki əyalətinin Ağdaş mahallarına daxil edilmişdir.

 1840-cı ildə Qafqazın yerli idarəetmə sistemində əhəmiyyətli dəyişiklik edildi və Rusiyanın quberniyalarında olduğu kimi vilayətlər, qəzalar və bölgələr yaradıldı. 22 aprel 1840-cı il tarixdə, I Nikolayın fərmanı ilə Cənubi Qafqazda Kaspi (Xəzər) vilayəti təşkil edilmişdir. Vilayətin inzibati mərkəzi Şamaxı şəhəri idi. 1846-cı ilə qədər mövcud olmuş vilayət  inzibati cəhətdən 7 qəzadan, Şamaxı, Qarabağ, Şəki, Talış, Bakı, Quba və Dərbənd qəzalarından ibarət idi. İndiki Zərdab rayonunun ərazisi Şamaxı və Şəki qəzalarına daxil edilmişdir. 14 dekabr 1846-cı ildə təsdiq edilmiş “Zaqafqaziya diyarının bölünməsi haqqında əsasnamə”yə uyğun olaraq Qafqazda qəzalardan ibarət olan Tiflis, Kutaisi, Şamaxı və Dərbənd quberniyaları yaradılmışdı. İndiki Zərdab rayonunun ərazisi Şamaxı quberniyasının Şamaxı və Nuxa qəzalarına daxil idi. Şamaxı quberniyasına daxil edilərkən Şəki qəzası Nuxa qəzası adlandırılmışdır. 1859-cu ildə Şamaxı zəlzələ nəticəsində dağılandan sonra Şamaxı quberniyasının mərkəzi Bakıya köçürüldü və quberniya Bakı quberniyası adlandırıldı. 1867-ci ilin dekabrında, Yelizavetpol quberniyası təşkil edildikdən sonra, Şuşa və Nuxa qəzaları Bakı quberniyasından ayrılıb bu quberniyaya daxil edildi. Bakı quberniyasında isə yeni qəzalar, Cavad və Göyçay qəzaları yaradıldı və müasir Zərdabın ərazisi, qərb hissəsi istisna olunmaqla, Göyçay qəzasına daxil edildi. XIX əsrin son illərində Əlvənd və Şahsünlü icması Şamaxı qəzasına daxil edilsə də, XX əsrdə yenidən Göyçay qəzasının tərkibinə qatıldı. 1873-cü ildə çar hökümətinin Qafqazda həyata keçirdiyi inzibati islahata əsasən Yelizavetpol quberniyasının tərkibində Ərəş qəzası yaradılmışdı. Nuxa qəzasının tərkibində yerləşən Zərdabın indiki Körpükənd, Bıçaqçı, Yuxarı Seyidlər və Siləyli kəndlərinin əraziləri Ərəş qəzasının tərkibinə daxil edilmişdir.

 Çar hökuməti Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi haqqında verdiyi manifestdən sonra, kəndlilərin mülkədarlardan şəxsi asılılığı ləğv olundu. XIX əsrin sonlarında kəndlilər Kür sahili boyu yerləşən bağlarda yurd salmağa başladılar və nəticədə Zərdab kəndinin əhalisi azalmağa başladı. Əvvəllər Kür sahili boyunca 50 verstlik məsafəni əhatə edən Zərdab icmasının ərazilərində yeni yaşayış məntəqələri, kəndlər yarandı. 1879-cu ildə 17 məntəqədən ibarət olan Zərdab icmasının ən böyük yaşayış məntəqələri Zərdab, Gəndəbil və Gəlmə kəndləri idi. Sonralar Zərdab icması üç icmaya, Gəndəbil, Gəlmə və Zərdab icmalarına bölünmüşdür. Gəlmə kəndi əvvəllər Kür sahilində, indiki Lələağacı kəndi yaxınlığında yerləşib. Köhnə Gəlmənin yeri bu gün də “yurd yeri” adı ilə tanınır. Bu “yurd yeri”nin hətta qədim və orta əsrlərdə insan məskəni olması barədə məlumatlar var. Kənd əhalisinin XVIII əsrin sonlarında, Qarabağdan və Ağsu kəndlərindən, hətta Yaxın və Orta Şərqdən də gəldikləri bildirilir. Yerli sakinlərin məlumatlarına görə isə kəndin tarixi daha qədimdir. Gəndəbil kəndinin ərazisi də qədim insan məskəni olub və əvvəllər indi kənd bağı adlanan ərazidə yerləşib. Kənd sakini Abdul Qasımovun bildirdiyinə görə, yaşayış məntəqəsinin adı “gəndə, bir qədər kənarda bulunan yer” mənasındadır. Əslən Gəndəbil kəndindən olan Qızxanım Salmanova isə, bir zamanlar yaşayış məntəqəsində Dəbil əmirliyinin mərkəzi olan Dəbil şəhərindən gələn insanların məskunlaşdığını və bu səbəbdən kəndin “uzarda olan Dəbil” mənasını verən Gəndəbil adlandırıldığını bildirir. İndiki Zərdab rayonunun ərazisində bu icmalar ilə yanaşı, Əlvənd, Xələc, Lələ Əhmədli, Şahsünlü, Körpükənd icmaları da təşkil edilmişdir.

 XIX əsrin ikinci yarısından etibarən müxtəlif türk tayfalarının müasir Zərdab ərazisinə axını güclənmişdir. Quşçu tayfasının nümayəndələri olan Lələ Əhmədli ailələri indiki Dəli Quşçu, Xanməmmədli, Hüseynxanlı, Dəkkəoba, Qoşaoba və eləcə də bir zamanlar Zərdabın yaşayış məntəqələri olan Nəcəfalılı, Vəlixanlı kəndlərində yurd salmışdılar. Bayat tayfasının nümayəndələri olan Bayat-Məlik Umud obası indiki Məlikumudlu kəndində, Bayat-Nadir Hüseynbəy obası isə Çallı kəndi yaxınlığında məskunlaşmışdılar. Müskürlü elinin nümayəndələri olan Müskürlü, Müskürlü-Gəraybəyli və Müskürlü Kirli obaları indiki Məmmədqasımlı, Gödəkqobu, Məlikli, Burunlu və Qoruqbağı kəndlərində daimi yurd salmışdılar. Qaravəlli tayfasının nümayəndələri olan Qaravəlli Xanlıq obası indiki Qaravəlli kəndində, Qaravəlli Tapdıq obası əvvəl Kür sahilində, sonra isə Çallı kəndinin yaxınlığında, Qaravəlli Ağaməmməd obası isə indiki Alıcanlı kəndlərinin yaxınlığında məskunlaşmışdılar. Şahsevən elinin nümayəndələri olan Əlicanlı ailələri indiki Alıcanlı kəndlərinin ərazilərində, Salahlı elinin nümayəndələri indiki Salahlı kəndində, Seyyidlər adlanan tayfa nümayəndələri indiki Aşağı və Yuxarı Seyidlər kəndlərində, Bəyimlixanımlı obasının ailələri isə indiki Bəyimli qəsəbəsində yurd salmışdılar. Zərdabın indiki Sileyli və hazırda mövcud olmayan Rəhmətli kəndlərində hapıt ailələrinin qışlaq yurdları olmuş, XX əsrdə isə hapıtlar bu kəndlərdə daimi məskunlaşmışdılar. İndiki Zərdab rayonu ərazisinə Qarabağdan, Şamaxıdan, Ağsudan, Azərbaycanın şimal rayonlarından, indi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycandan, Cənubi Azərbaycandan və digər ərazilərdən də müxtəlif nəsil və ailələr də köçüb gəlmişdilər.

 Kür sahilində yerləşən indiki Zərdab rayonunda əsrlər boyu limanlar, keçidlər və bərələr fəaliyyət göstərmişdir. Ticarət və digər gəmilər bu limanlarda dayanar, keçidlər isə Qarabağa körpü funksiyasını yerinə yetirərdi. Müasir Zərdab ərazisindən ticarət yolları da keçərmiş. Bəzi tarixçilər qeyd edir ki, Əlvənd kəndi qədim İpək yolunun üstündə yerləşərək böyük ticarət mərkəzinə çevrilmişdir. İndi də Qarabağ ərazisində "Əlvənd yolu" deyilən qədim bir yol da var. Orta əsrlərdə Təbriz-Ərdəbil-Beyləqan-Bərdə-Şamaxı-Dərbənd ticarət yolunun da Zərdabdan keçdiyi söylənilir. İndiki Dəli Quşçu kəndinin yaxınlığından bir zamanlar Şamaxıya, xanın iqamətgahına gedən və Şah yolu adlanan qədim yol keçirmiş.

 Şərqin Təbriz kimi ən böyük, ən qədim bazarları ilə belə müqayisə olunan Əlvənd bazarı bölgənin ən böyük bazarlarından biri olub. Tacirlər Əlvənd bazarından Zərdabın məşhur tut bəkməzini, qurudulan yerli meyvələr, yerli ipək və yundan toxunan geyimləri, Əlvənd şalını, Həsən bəy Zərdabinin yetişdirdiyi çəyirdəksiz gilası, balıq kürüsü alıb aparırdılar. Ermənilərin təhriki ilə silahlı dəstələr dəfələrlə Əlvəndə və bazara basqın ediblər. Tədricən bazar öz ticari əhəmiyyətini itirib və Əlvənddə yaşayan yəhudi əsilli tacirlər Göyçaya, Oğuza, Bakıya köçüblər.

 Zərdabda həm əkinçilik, həm də baramaçılıq inkişaf etmişdir. Kəndlilər 3 batmana qədər barama toplayardılar. Ən yaxşı yarpaq Zərdab kəndində olardı. Kürün aşağı hissələrində isə tez-tez daşqınlar baş verdiyi və torpaq Kür suyu altında qaldığı üçün tut ağacları zəif inkişaf edərdi. XIX əsrdə yerli əhali getdikcə taxılçılığa daha çox üstünlük veriblər. Həsən bəyin hazırladığı yüksək keyfiyyətli arpa və buğda, “saluf” adlanan yem və yüksək keyfiyyətli saman bürünc medala təqdim olunub. Taxıl əkini əsasən daşqınlarından əvvəl başlayar, toxum sahələrə səpilər və daşqın zamanı Kür yatağından qalxan su bu sahələrə daxil olardı.

 XIX əsrdə indiki Zərdab rayonunda yun toxuculuğu, eləcə də ipək qatışığı ilə alabəzək cecim toxuculuğu geniş yayılmışdı. 1889-cu ildə Həsən bəy Zərdabinin rəhbərlik etdiliyi sexlərdə toxunan yun kilimlər və ipək cicimlər kiçik gümüş medala layiq görünüb. Şirvan bölgəsində cecimin mürəkkəb bəzək kompozisiyasına malik növündən istehsal edilən “Əlvənd şalı” çox məşhur idi. Əlvənd şalları nəinki Azərbaycanda, digər ölkələr də tanınırdı.

 Zərdabda balıqçılıq da inkişaf etmiş, balıq vətəgələri fəaliyyət göstərmişdir. Kür çayında müxtəlif növ balıqlar, naqqa, sazan, kütüm, xəşəm, ilanbalığı, ağ balıq və digər balıq növləri bol olardı. Kürdə tutulan balıqların kürüsü ən keyfiyyətli qida hesab olunurdu. Balıqlar müxtəlif məqsədlər üçün də istifadə edilirdi. Məsələn, ilanbalığı yerli əhali tərəfindən qida kimi istifadə edilməz, ruslara və ermənilərə satmaqla yanaşı, qurudularaq şam kimi istifadə olunardı. Balıqların kürüləməsi dövründə balıq ovuna qətiyyən icazə verilmirdi.

 XIX əsrin 60-cı illərində indiki Zərdabda biyan kökü şirəsi istehsal etməyə başlayıblar. Zərdabın demək olar bütün su tutar ərazisində yetişən, təbii çoxalan biyan kökü şəkər istehsalı üçün əvəzsiz xammal kimi kəşf edildikdən sonra, onun sənayedə istifadə olunması zərurəti meydana çıxdı və biyan kökü tədarük etmək zərdablılar üçün yeni bir istehsal fəaliyyəti növünə çevrildi.

 Zərdab kəndində toxunan xalçalar Bakı quberniyasında ən yaxşı xalçalardan hesab olunurdu. Alizarin boyaq maddələrindən istifadə olunması xalçaların maya dəyərinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur.

 Bölgənin ən böyük mağaza və dövlət anbarı  Zərdabda yerləşirdi. Bu mağaza gömrük, keçid statusuna malik idi. Kür çayı vasitəsilə gələn ərzaq, geyim və digər təsərrüfat malları bu anbarda toplanardı. Yerli əhalinin tələbatını ödəməklə yanaşı, bu mağazadan və anbarından digər bölgələrə, qəza və quberniyalara ərzaq və digər geyim və təsərrüfat malları göndərilirdi. Zərdab mağazası və anbar hərbi hissələrin də tələbatını ödəyərdi.

 Rus və bolşevik işğalından sonra indiki Zərdabın qərbindəki orta əsr şəhərlərinin qalıqları dağıdılmış, ruslar tərəfindən Əlvənd Vat adlandırılan Qətran qalası, ticarət yolları boyunca yerləşən karvansaraylar yer üzündən silinmiş, Üçtəpə yaşayış yerinin bir təpəsi əkin məqsədilə düzlənmiş, şumlama zamanı ərazidəki küp qəbirlər məhv edilmişdir. Zərdabdakı bir çox yaşayış məntəqələri dağıdılmış, əhali repressiya olunmuş, bir çox yaşayış məntəqələrinin adları isə ya təhrif edilmiş və ya dəyişdirilmişdir.

 Azərbaycan Xalq Cümhüriyyəti dövründə indiki Zərdabın rayonunun böyük hissəsi Bakı quberniyasının Göyçay qəzasının tərkibində, qərb hissəsi isə Gəncə quberniyasının Ağdaş qəzasının tərkibində yerləşirdi. Cümhüriyyət dövründə Yelizavetpol quberniyası Gəncə quberniyası, Ərəş qəzası isə Ağdaş qəzası adlandırılmışdır.

 Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsindən sonra quberniya idarəetmə üsulu ləğv edilsə də, qəza idarəetmə üsulu saxlanılmışdır. Müasir Zərdab ərazisi Göyçay qəzasının Zərdab və Mollakənd bölgələrinin, eləcə də Ağdaş qəzasının Ləki bölgəsinin tərkibinə daxil edilmişdir. Kəndlərdə isə kənd şuraları, sovetliklər yaradılmışdır. 1929-cu ildə Azərbaycanın rayonlaşdırılması başlamış və Zərdab bölgəsinin kəndləri Göyçay rayonunun, Ləki bölgəsinin kəndləri isə Ağdaş rayonunun tərkibinə daxil edilmişdir. 1935-ci ildə isə mərkəzi Zərdab kəndi olmaqla, Zərdab rayonu təşkil edilmişdir.  Rayon 01 yanvar 1963-cü il tarixdə ləğv edilərək Ucar rayonu ilə birləşdirilmişdir. 06 yanvar 1965-ci il tarixdən Zərdabın müstəqil rayon statusu bərpa edilmişdir. Zərdab kəndinə 24 sentyabr 1960-cı il tarixdə şəhər tipli qəsəbə statusu, 15 mart 1968-ci il tarixdə isə şəhər statusu verilmişdir. Rayon təşkil edildiyi ilk vaxtlarda ərazidə 5 sovetlik, XX əsrin ikinci yarısında isə əvvəl 9, daha sonra isə 14 sovetlik fəaliyyət göstərmişdir.

 Hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasının rayonu olan Zərdabda, 1 şəhər, 1 qəsəbə və 40 kənd olmaqla 42 yaşayış məntəqəsi var, 28 inzibatı ərazi dairəsi, 27 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Yaşayış məntəqələrinin yarıdan çoxu, 22-si  Kür çayı sahilində yerləşir. Aran iqtisadi rayonunun tərkibində, Mərkəzi-Aranda, Şirvan düzündə yerləşən Zərdab rayonu Kürdəmir, Ağdaş, Ucar, təbii sərhəd olan Kür çayı nəzərə alınmazsa, Beyləqan, İmişli, Bərdə, Ağcabədi rayonları ilə həmsərhəddir. Kür çayı üzərində tikilmiş körpü, rayonu Ağcabədi ilə, ümumən isə Qarabağla birləşdirir. Ərazisi 860 kvadrat kilometr olan rayon, respublika ərazisinin təxminən 1 faizini, yerləşdiyi iqtisadi rayon ərazisinin isə təxminən 4 faizini təşkil edir. Poçt indeksi AZ 6300, zona telefon kodu 02029-dur. Bakıdan şosse yolu ilə məsafəsi 231 kilometrdir.

 Ərazidə neft-qaz yataqları aşkar edilmişdir. Kür və Qarasu çayları Zərdabda qovuşur. Qışı mülayim, yayı quraq isti keçən yarımsəhra və quru çöl iqlimi xarakterik olan rayonun səthi düzənlikdir. Rayon mərkəzi dəniz səviyyəsindən 11 metr aşağıda yerləşib. Torpaqları boz-çəmən torpaqlarıdır, yovşanlı-şoranlı, yovşanlı-efemerli yarımsəhra bitkiləri üstünlük təşkil edir. Kür çayı boyunca Tuqay meşələri uzanır.

      Bəxtiyar Əsədli

İstifadə olunan kitab, yazı, tərcümə, müsahibə, bilgilərin müəllifləri – Abbasquluağa Bakıxanov, Ziya Bünyadov, Nailə Bayramova, Nazim Tapdıqoğlu, Taleh Əliyev, Oqtay Əfəndiyev, Mehman Əlvənd, İsaməddin Əhmədov, Fariz Xəlilli, Osman Ciner, Ahmet Erol, Cəlil Bəşirov, Sarvan Kərimov, Fərasət Bilalov, Qulu Zərdabi, Əyyub Əzizov, Abdul Qasımov, Qızxanım Salmanova)

Rus İmperiyasının arxiv sənədlərindən, Osmanlı imperiyasının divan dəftərlərindən də istifadə edilmişdir.