Həsən bəy Zərdabinin babası Rəhim bəy Fətəli bəy oğlu

 Həsən bəy Zərdabiyə zadəganlıq, xalqına sevgi, maarifçilik gendən gəlib. Həm atası, həm də babaları yaşadıqları bölgənin nüfuzlu bəyləri idilər, elmə, təhsilə önəm vermişdilər.

 Həsən bəyin babası Rəhim bəy Məlik Fətəli bəy oğlu XVIII əsrdə anadan olmuşdu. Şirvan bölgəsinin nüfuzlu bəylərindən biri idi, Rəhim bəy Zərdablı kimi də tanınırdı. XVIII əsrdə yaşayan və Şamaxı xanlığının öndə gedən bəylərindən biri olan Fətəli bəyin əslən Əlvənd kəndindən olması söylənilir. Fətəli bəy “Məlik” titulunun daşıyırdı, odur ki, əminliklə söyləmək olar ki, müəyyən bir ərazinin naibi, məliyi olmuşdur. Fətəli bəyin yaşadığı bölgədə ən iri yaşayış məntəqələri Əlvənd və Zərdab kəndləri idi. Sənədlərə əsasən, XVIII əsrin sonlarında, XIX əsrin ilk illərində Əlvənd kəndini Məlik Məhəmməd bəy və Məlik Mahmud bəy idarə etmişdilər. Böyük ehtimalla, Fətəli bəy Zərdab kəndinin sahibi, naibi idi. Zərdab kəndinin bu ailəyə mülk kimi verildiyini də ehtimal etmək olar.

 1816-cı il dekabrın 4-də Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general Yermolov Şamaxı xanı Mustafa xanla Zərdab kəndində  görüşüblər. Bu görüşdən sonra xanlığın müstəqilliyinin uzun sürməyəcəyinə əmin olan Mustafa xan, 1820-ci ildə yaxın qоhumları və 200 atlı ilə Kür çayını keçərək İrana getdi. Şirvanda xanlıq üsul idarəsi ləğv edildi və Mustafa xanla gedənlərin əmlakları müsadirə оlundu. Artıq Şamaxı xanlığının müstəqilliyindən söhbət gedə bilməzdi və Şirvan bəyləri seçim qarşısında qalmışdılar, ya Mustafa xan ilə birlikdə İrana gedərək farslar ilə, ya da doğma yurdlarında qalıb ruslar ilə müttəfiqlik etməli idilər. Şirvanın bir çox bəyləri kimi Rəhim bəy və Novruz Əli bəy də yurdlarında qalaraq ruslar ilə müttəfiqlik etməyi qərara almışdılar. Bu qərar ilə onlar həm kəndlərinin, əmlaklarının yağmalanmaqdan, həm də bəlkə də kənd sakinlərini, qohumlarını ölümdən xilas etmiş oldular. Rəhim bəy Zərdab kəndinə, Novruz Əli bəy isə Əlvənd kəndinə naib təyin edilmişdilər. İrana gedən Mustafa xan da 1831-ci ildə Şamaxıya qayıtmaq istəyir. Amma ruslar onun Şamaxıya yerləşməsinə icazə vermirlər, ömrünün sonuna qədər indiki Beyləqan ərazisində yerləşən Yeddibulaqda yaşamağa məcbur olur.

 İrana gedən Mustafa xan ilə Rəhim bəy əks cəbhələrdə olmasına baxmayaraq, xanın oğlu Əliqulu bəy Zərdabda sığınacaq tapmışdır. Sonradan Əliqulu bəy öz xidmətçiləri ilə birlikdə sağ-salamat Mustafa xanın yanına yollanmışdır.

 XIX əsrin 20-ci illəri qarışıq dövr idi. Bu illərdə İran sərbazları tez-tez Kür sahili kəndlərə basqınlar təşkil edirdilər. Rəhim bəyin və  Novruz Əli bəyin, eləcə də Ləmbəran naibi Məmməd Hüseyn bəyin, Qarabağ naibləri Qasım bəyin, Məlik Aslan bəyin və başqalarının yaratdıqları atlı dəstələr Kür sahillərində mövqe tutaraq kəndləri İran sərbazlarının hücumlarından müdafiə etmişdilər. Kür sahillərinə kəşfiyyata göndərilən Rəhim bəyin oğlu Məhərrəm bəy tapşırığı yerinə yetirərkən öldürülmüşdür.

 Gürcü çarının dəstələri də Şəki əyaləti istiqamətində Kür sahili kəndlərə basqınlar edirdilər. Rəhim bəy və Novruz Əli bəyin yaratdıqları atlı dəstələr bu basqınların da qarşısının alınmasında iştirak etmişdilər. Bu atlı dəstələrin tərkibində Rəhim bəyin övladları Mirzalı bəy, Səlim bəy, Qasım bəy, Əhməd bəy də döyüşmüşdülər. Səlim bəy Həsən bəy Zərdabinin atasıdır, uzun müddət rus ordusunun zabiti olub.

 Rəhim bəyin naibliyi dövründə Zərdab kəndi inkişaf edərək, bölgənin iri yaşayış məntəqələrindən birinə çevrilmişdir. Bölgənin yeganə mağazası Zərdabda inşa edilmişdir. Sonradan kənddə anbar da tikilmişdir. Bu anbar və mağaza gömrük, keçid statusuna malik idi. Kür çayı vasitəsilə gələn ərzaq, geyim və digər təsərrüfat malları bu anbarda toplanardı. Yerli əhalinin tələbatını ödəməklə yanaşı, bu mağaza və anbardan digər bölgələrə, qəza və quberniyalara ərzaq və digər geyim və təsərrüfat malları göndərilirdi. Zərdab mağazası və anbar hərbi hissələrin də tələbatını ödəyərdi.

 Zərdabda ipəkçilik də sürətlə inkişaf edirdi. Zərdabda bitən tut ağacının yarpağı baramaqurdunu yetişdirmək üçün ən keyfiyyətli yarpaq hesab olunurdu. Əsasən heyvandarlıqla və bostançılıqla məşğul olan sakinlər, getdikcə taxılçılığa da üstünlük veriblər. Təsadüfü deyil ki, sonrakı illərdə, Rəhim bəyin nəvəsi Həsən bəyin (Zərdabi) rəhbərlik etdiliyi sexlərdə istehsal edilən yun kilimlər və ipək cicimlər kiçik gümüş medala, bəyin yetişdirdiyi yüksək keyfiyyətli arpa və buğda, “saluf” adlanan yem və yüksək keyfiyyətli saman bürünc medala layiq görülüb.

 Rəhim bəy məclislər qurmağı xoşlayırdı. Bu məclislərdə tanınmış aşıqlar, müğənnilər, şairlər iştirak edərdi. Təhsilə də önəm vermişdir. Övladları üçün xüsusi müəllimlər tutmuş, onlara yüksək təhsil və tərbiyə vermişdir. Verilən təhsilin və tərbiyənin nəticəsi olaraq, Rəhim bəyin soyundan gələn onlarla şəxs həm ölkəmizdə, həm də xaricdə tanınmış, nüfuz qazanmışdır.

 Daşıdığı “Məlik” tituluna görə Rəhim bəyin soyundan gələnlər Məlikov soyadını daşıyıblar. Bu nəsildən olan və Məlikov soyadını daşıyan şəxslərin bir qismi sovet repressiyalarından qorunmaq üçün soyadlarını dəyişmiş, fərqli soyadlar daşımışdılar.

      Bəxtiyar Əsədli