Professor Rəhim bəy Məlikov (1886-1936)

 Belə bir deyim var ki, XX əsrin əvvəllərində ali təhsilli azərbaycanlı fizik və riyaziyyatçıları bir divanda oturtmaq mümkün idi. Azərbaycanın ilk fizika alimlərindən biri də Rəhim bəy Məlikov olmuşdur. O, tanınmış publisist, teatrşünas, milli ali təhsil qurucularından biri idi.

 Rəhim bəy 02 may 1886-cı il tarixdə Göyçay qəzasının Zərdab kəndində anadan olub. Dövlət idarələrində tərcüməçi işləyən atası Mehrəli bəyin ermənilər tərəfindən öldürüldüyü bildirilir. Atası vəfat edəndən sonra əmisi Həsən bəy Zərdabinin himayəsində tərbiyə və təhsil alaraq, 1906-cı ildə Bakı real gimnaziyasını bitirib.

 1912-ci ildə isə Kazan Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirmiş, təyinata uyğun olaraq Şimali Qafqazın bir sıra şəhərlərində fəal pedaqoji iş aparmıdır. Terek Xalq Maarif Şöbəsi onun iş təcrübəsinin yaymışdır. 1912-1913-cü illərdə Qroznı, Maykop və Pyatiqorsk şəhərlərində ali kurslarda fizika və riyaziyyat fənnlərini, 1920-1923-cü illərdə isə M.Lermontov adına Xalq Universitetində fizika fənnini tədris etmişdir. Kazanda məşhur inqilabçı S.Əfəndiyevlə dostluq etmişdir. Hamlet İsaxanlı Rəhim bəyin Varşava Universitetində də təhsil aldığını yazır.

 1923-cü ildə vətənə qayıdır və Azərbaycanın görkəmli fizikşünaslarından biri olur. Ali Pedaqoji İnstitutunda fizika müəllimi kimi fəaliyyətə başlamışdır. 1927-ci ildə Ali Pedaqoji İnstitutun (indiki ADPU) Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki  BDU) tərkibinə qatılması ilə əlaqədar olaraq, 1930-cu ilə qədər fəaliyyətini orada davam etdirmişdir. 1930-1936-cı illərdə Pedaqoji İnstitutun fizika kafedrasının müdiri olmuşdur. 1935-ci ildə institutun elmi şurası alimin elmi və pedaqoji sahədəki xidmətlərini nəzərə alaraq ona fizika üzrə professor elmi rütbəsinin verilməsi barədə qərar çıxarmışdır. Pedaqoji İnstitutun tarixində Rəhim bəy Məlikov bu ada layiq görülmüş ilk azərbaycanlı alim idi.

 Azərbaycanın bir çox ali məktəblərində və texnikumlarında, o cümlədən, Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunda (indiki Neft Akademiyası), Sovet Ticarəti İnstitutunda dərs demişdir. Tələbələri onu həmişə iftixarla “Azərbaycan müəllimlərinin müəllimi” adlandırmışlar.

 Respublikada fizika və riyaziyyata dair dərs vəsaitlərinin hazırlanması sahəsində fəal çalışıb, bir sıra dərslikləri azərbaycan dilinə tərcümə edib. Azərbaycan dilində ilk dəfə istilik fizikasına dair dərslik yazan (əlyazma şəklində) müəllif kimi də tarixə düşmüşdür. Fizika və riyaziyyata dair terminlər lüğəti, çox dəyərli elm proqramı da tərtib etmişdir.

 Jurnalist fəaliyyətinə 1905-ci il inqilabından sonra başlayıb. Azərbaycan və rus dillərində çıxan qəzetlərdə (“Vestnik Baku”, “Kaspi”, “Bakı” və sairə) publisist, ədəbi-tənqidi məqalələri, teatr resenziyaları və digər yazıları çap olunmuşdur. Onun ilk teatr resenziyaları 1905-ci ildə “Kaspi” qəzetində dərc olunmuşdur. Professor Şamil Qurbanov Rəhim bəy Məlikovun Bakı qəzetində yazdığı məqalələri toplamış və 1987-ci ildə kitab şəklində nəşr etdirmişdir.

 “Kaspi”də nəşr etdirdiyi məqalələrində Kazan Universitetindəki inqilabi tələbə hərəkatından bəhs edər, əksinqilabi qüvvələri pisləyərdi. Belə məqlələrin birində əksinqilabçılar haqqında yazırdı: “Onlar heç bir elmi dəlil gətirmədən, ancaq bazar arabaçılarına xas olan söyüşlərlə Marksı, Plexanovu tənqid edirdilər” (“Kaspi”, qəzeti 1906, №257).

 Xaricdə təhsil alan əmisi oğullarından fərqli olaraq bolşevik inqilabını dəstəkləmiş, N.Nərimanov, S.Əfəndiyev və başqaları ilə yaxınlıq etmişdir. N.Nərimanov məqalələrindən birində onun milli burjuaziyanı ifşa etməsinə yüksək qiymət vermişdir.

 Rəhim bəy ədəbi-mədəni fikrimizin inkişafında M.F.Axundzadənin xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişdir. 17 oktyabr 1911-ci il tarixdə "Bakı" qəzetində çap etdirdiyi "Unudulmaz xatirə" məqaləsində, M.F.Axundzadənin anadan olmasının 100 illiyinin Azərbaycan xalqının mədəni və ictimai həyatında oynadığı rolu haqqında bəhs etmiş, ədibin irsini toplamaq, nəşr etmək, öyrənmək və ona “xalq abidəsi ucaltmaq” fikrini irəli sürmüşdür. “Unudulmuş xatirə” adlı məqaləsində yazırdı: “Bu il gərək qırılmaz surətdə bizim tərəqqimizlə, xalqın ictimai şüurunun oyanması ilə, ümumən bütöv bir millətlə, onun ən yaxşı meylləri, arzulan və ümidləri ilə bağlı olsun. Çünki, bizim ən yaxşı xatirələrimiz M.F.Axundzadənin adı ilə bağlıdır, biz Axundzadəsiz tərəqqi edə bilmərik”. Tiflisdə "Bakı" qəzetinin müxbiri olan Məlikov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin Bakıda görkəmli dramaturqun təntənəli yubileyinə hazırlaşdığını da yazmışdı.

 Rəhim bəy teatr tənqidçisi kimi də məqalələr yazmaqla yanaşı, həvəskar artist kimi də Azərbaycan teatrının tərəqqisinə töhfələr vermişdir. Polumordvinovun yazdığına görə, üç pərdəlik “Mərizlər” pyesini də tərcümə etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrindən rus dilinə də tərcümə etmişdir.

 İ.Aşurbəyovun “Nicat” xeyriyyə cəmiyyətinə başçılıq etdiyi zaman, cəmiyyətin tutduğu yolu tənqid etmişdir. Rəhim bəy yazırdı ki, aşurbəyovlar xalqın gözündən pərdə asır, səhnə sənətinin müqəddəs qanunlarını tapdalayırlar. Bakıya qastrola gələn İ.İ.Çirikov və digər artistlərin oyunlarını da tənqid etmişdir.

 Rəhim bəy mollanəsrəddinçilər, N.Vəzirov, N.Nərimanov haqqında iftixarla danışar və yazardı. Hələ Kazan Universitetində təhsil alarkən “Molla Nəsrəddin” jurnalının Kazan regionu üzrə müxbiri kimi,  “Bayquş” imzası ilə yazılar dərc etdirmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti Fəxrəddin” və “Ailə tərbiyəsi” əsərlərinin tatar dilinə tərcümə edilib səhnələşdirilməsi də Rəhim bəyin adı ilə bağlıdır. 20 noyabr 1920-ci il tarixdə “Bakı” qəzetində dərc etdirdiyi məqalədə də Azərbaycanda teatr tamaşasının ilk təşəbbüskarlarından biri olan, dramaturq Nəcəfbəy Vəzirovdan aldığı təəssüratlar haqqında yazmışdır. Bir çox yazarlara, o cümlədən Nəcəf bəy Vəzirova, Qara bəy Qarabəyova hörmət etsə də, bəzi fikirlərini tənqid etməkdən çəkinməzdi. Həcəf bəyi qadın azadlğına qarşı çıxmaqda, çadranı müdafiə etməkdə təqsirləndirmişdir.

 Tağıyev-Behbudov məsələsi ilə bağlı Bakı qəzeti üçün yazdığı silsilə yazılarda Rəhim bəy, Behbudovun cəmiyyətin təhsilli bir üzvü olmasını dəfələrlə vurğulayaraq, zorakılığın yolverilməz olduğunu qeyd etmişdir. Behbudovun Tağıyevin arvadı ilə uyğunsuz münasibətdə günahkar olduğunu bildirsə də, ona qarşı zorakılığı pisləyirdi. Məqaləsində yazırdı ki, “Heç Behbudovu müdafiə etmək niyyətim də yox idi, çünki mənə görə cənab Behbudov qaldırdığım sual üçün subyektdən başqa bir şey deyil… Cənab Behbudov mənim dostum və ya qohumum deyil, sadəcə bir dəfə qarşılaşmışıq deyə onunla tanışlığım var. Müsəlman tələbələrin xatirə toplantısındakı ilk tanışlığımızdan sonra (deyəsən, 1905 və ya 1906-cı ildə) mətbuatda onun haqqında mənfi fikrimi ifadə etməli oldum.”

 Rəhim bəy satirik jurnal “Zənbur”un redaksiya mövqeyini, o cümlədən müsəlman regionalizmini tənqid edən polemik məqaləsində yazırdı: “Azsaylı təhsilli müsəlmanlar icması uzun müddətdir ki, düşmənçilik və fitnə-fəsadlarla pozulub. Bu yaxınlarda Bakı intellektualları arasında bir bölünmə yaradıldı: “bakılılar” və “gəlmələr”. İctimai işlərdə şöhrət axtaran və başqalarının uğurlarına dözə bilməyən alçaq və çirkin ruhlu insanlar gördükləri işlərdən narahat olduqları həmin intellektuallara qara yaxmaq üçün hər vasitədən istifadə ediblər. İndi isə “Zənbur” ən sonuncu çirkin karikaturaları və məqalələri ilə həmin şəxslərin düşərgəsinə qoşuldu”

 Qəzetlərdə Rəhim bəyi “pozğun”, “cəmiyyətdən qovulmuş müsəlman ziyalısı”, “millətini satan sərxoş” kimi ifadələr ilə təhqir edərək nüfuzdan salmağa çalışırdılar.

 Bolşeviklər tərəfindən 2 dəfə həbs olunmuş, əmisi oğlu Midhət bəyin əleyhinə izahat yazmasına məcbur edilmişdir. 1936-cı il fevral ayının 23-də Bakıda vəfat etmişdir.

   Hazırladı: Bəxtiyar Əsədli