Zərdabinin Bakı şəhər Dümasında fəaliyyəti

Çar Rusiyasının imperatoru II Aleksandr 1870-ci ildə şəhərlərin qanunverici və icraedici orqan haqqında fərman imzalayır. Bakıda bu fərmanın icrasına  1877-ci ilin dekabrından başlanılır və həmin orqanlar 1918-ci ilədək, çar Rusiyyasını bolşevik Russiyası əvəzedənədək  fəaliyyət göstərir. Təbii ki, XIX əsrin ən böyük azərbacanlısı Zərdabi bu prosseslərdən kənarda qala bilməzdi və qalmayıb da.

Həsən bəy Məlikov-Zərdabi 1897-ci idən ardıcıl olaraq Dumaya üzv seçilmiş, təftiş komissiyasının üzvü, sədri, məktəb, tibb, bağçılıq və təsərrüfat komissiyalarının daimi üzvü, yarmarka komitəsinin və su təchizatı komissiyanın üzvü olmuşdu. Həmçinin  "Qocalar evi"nin qəyyumu, Mariya gimnaziyasında qəyyumlar şurasının üzvü idi. Bakı rus-müsəlman qız məktəbinin layihəsinin və nizamnaməsinin hazırlanmasında iştirak etmişdi.

Zərdabinin tərcümüyi-halı ilə tanış olanlar çox gözəl bilir ki, təhsil, xalq maarifi onun həyatının məqsədi olmuşdur. Zərdabi bu məsələlərlə bağlı iclaslarında fəal iştirak edirdi. O, Bakıda təhsil ocaqları açmaq üçün hər fürsətdən istifədə edirdi. 1904-cü ildə II Nikolayın vəliəhdi dünyaya gəlir, özü də uzun müddətli gözləntidən sonra. İmperiyanın hər yerində bayramdır. Zərdabi bundan yaralanmaq qərarına gəlir və  Əlimərdan bəy Topçubaşovla birgə vəliəhdin adına yeni ibtidai məktəb açmağı təklif edir.

Hələ Dumadakı fəaliyyətindən öncə Zərdabi müsəlman qızlar üçün məktəb açılması təklifi ilə müraciət etmiş, amma mənfi cavab almışdır. Sonradan Dumanın digər üzvü H.Z.Tağıyevin köməkliyi 1898-ci ilin 16 martında məktəbin nizamnaməsi təsdiqlənir, mayın 24-də isə hakimiyyət qızlar üçün nəzərdə tutulan təhsil müəssisəsinə imperiatriçə Aleksandr Fyodorovnanın adının verilməsini dəstəkləyir. 1901-ci ilin 7 oktyabrında qız məktəbinin açılışı baş tutur.

O vaxtlar Bakıda nəşr olunan "Kaspi" qəzetinin məlumatlarına əsasən demək olar ki, Həsən bəy tibb sahəsində olan problemlərin müzakirəsində fəal iştirak edib. Uşaqlar arasında geniş yayılmış göz xəstəlikləri, yetim uşaqlar üçün sığınacaqlar barədə onun çıxışlarından sonra bu məsələlərin həlli ilə bağlı tədbir görülür.

Dumanın 4 oktyabr 1902-ci il tarixli iclasında H.Zərdabi digər Düma üzvləri ilə birgə Bakıda 6 sahə müalicəxanasının yaradılmasını təklif edir. Həmin iclasda həmçinin məktəb həkimləri və sanitarları məsələsi də müzakirə olunur və Həsən bəy vurğulayır ki, məktəb işi ilə məşğul olacaq şəxslər məktəb təsərrüfatını yaxşı bilməlidirlər.

1898-1907- ci illərdə Bakı şəhərinin su təhcizatı Dumanın laslarında mütamadi müzakirə edilən məslələrdən idi. Burada tək mühandislərin deyil, həm də iri müəssisə sahibləri olan bəzi üzvlərin də maraqları toqquşurdu. Həmin iclaslarda Həsən bəy əhaliyə içmək üçün yararsız suyun şirinləşdirərək verilməsi təklifinə etiraz edərək belə demişdi: "Bulaq suyu təkcə içməli su deyil, həm də orqanizm üçün qidadır, biz hamımız quyu suyu ilə boya-başa çatmışıq, şirinləşdirilmiş su bütün tənqidlərdən aşağıdır. Biz fabrik üçün nəyin yarayıb-yaramadığının qeydinə qalmırıq, biz əhalidən danışırıq".

Şəhərdə işıqlandırma, su təminatı, kanalizasiya bərbad vəziyyətdə idi. Bir qayda olaraq bu məslələrin həl edəcək komissiyaya rəhbərliyi qlasnılar arasında təmiz ad, güclü nüfuz  qazanmış şəxsə etibar edirdilər və heç də təəccüblü deyil ki, qlasnılar uzun illər bu məsul vəzifəni Həsən bəyə etibar etmişdilər. Duma iclaslarının xronikası və yoxlama komissiyasının məruzələri ilə tanış olarkən Zərdabinin ictimai işə necə ədalətli və dürüst yanaşdığının, onun yerli əhalinin maraqlarını necə vətənpərvərliklə qoruduğunun şahidi oluruq.