Ceyn Osten - ingilis ədəbiyyatının “Birinci xanımı“

Ceyn Osten hələ də haqlı olaraq ingilis ədəbiyyatının “Birinci xanımı“ hesab edilir. Onun əsərləri Böyük Britaniyanın bütün kollec və universtetlərində məcburi oxunan ədəbiyyatlar siyahısındadır, kitabları şedevr kimi qəbul edilir, süjetin səmimliyi və sadəliyi ilə cəlb edir. “Emma”  haqlı olaraq Ceyn Ostenin ən yaxşı əsəri sayılır, onun yaradıcılığınən zirvəsii hesab edilir. Romandakı hadisələr varlı mülkədar Vudhausun Emma adlı qızının ətrafında cəryan edir. Bu hekayətin kifayət qədər tipik olmayan qəhramanı kasıb deyil, onun hər şeyi var - yaxşı evi, sevən atası, var-dovləti, - yalnız əri yoxdur. O, ümimiyyətlə öz həyatından tam razıdır, bunu görə də ərə getmək və kiməsə vurulmaq arzusu yoxdur. Əvəzində onu əhatə edən insanların romantik hekayətlərinə qarışmağı daha çox bəyənir. “Emma” kitabının qəhrəmanı öz niyyətinə elə aludə olur ki, ətrafında baş verənləri görə bilmir. Bu onu tez-tez pis vəziyytə salır. Müxtəlif xanımlara adaxlı seçməyə aludə olan Emma, bu adaxlılardan bəzilərinin onun özü ilə maraqlandığını və özləirini bu qızlara tay saymadıqlarını güman belə etmir. Ən yaxşı dostu mister Naytli onu dəfələrlə xəbərdar edir, amma o, kiməsə qulaq asmağa adət etməyib. Emma heç nəyə baxmadan Harriet Smitin şəxsi həyatını qurmağa davam edir. Amma bu dəfə onun planları alt-üst olmağa məhkimdur və qız axmaq vəziyyətə düşür.

“Emma” romanını tənqidçilər istehzalı, ironik və çoxsaylı sarkazma malik əsər adlandırmışlar. Bir-neçə dəfə ekranlaşdırılıb. Kitabın 1996-cı ildə ekranlaşdırılması böyük uğur qazanıb.

 Özünün həcmcə ən böyük bu romanını Ceyn Osten 14 aya, 1814-cü ilin yanvarından 1815-ci ilin martına kimi yazıb.  “Mansfild parkı“-nın ikinici nəşrini çap etməkdən imtina edən öz naşiri Edjertonla Ceyn Ostenin münasibətləri korlandığından, nəşriyyat işlərində bacısına böyük kömək göstərmiş qardaşı Henrinin məsləhəti ilə “Emma”-nın əlyazmasını Con Merreyə təqdim edir. Bunun üçün o, Londona gedir, qardaşının gözlənilməz xəstəliyinə görə burada nəzərdə tutulduğundan daha çox ləngiməli olur.

Merrey “fırıldaqçıdır, amma bununla yanaşı çox qəşəngdir”, - bacı Kassandraya məktubunda Ceyn Osten yeni naşirini belə xarakterizə etmişdir.  “Emma” Murreyin xoşuna gəlir, amma, buna baxmayaraq müəllifə cəmisi 450 funt təklif edirərək  “Ağıl və ehtiras” və  “Mansfild parkı“ romanlarının müəlliflik hüquqlarını da tələb edir. Bu praktik olaraq o demək idi ki, “Emma” üçün Ceyn Osten cəmisi 150 funt alacaqdır. Rəqəm Ceyn Ostenin ən təvazökar gözləntilərindən də aşağı idi. O, inanılmaz olsa da, sağlığında nəşr edilmiş bütün kitabları üçün yalnız 700 funt almışdır!

Con Merreylə uzanan danışıqlar, eyni zamanda işin yekununda Ceyn Ostenin mətni xeyli dərəcədə yenidən işləməsi kitabın çapını, demək olar ki, doqquz ay ləngidir. 10 dekabrda  “Emma”-nın çıxacağı elan edilir, amma Merrey eyni zamanda “Mansfild parkı“-nın ikinci nəşri üzərində işlədiyindən, qeyd edilən tarixə kitab hazır olmur. Marrey “Emma”-nı 1815-ci ildə ümimiyyətlə çap edə bilməyəcəyindən ehtiyatlanaraq titul vərəqində romanın çap tarixini 1816-cı il kimi qeyd edilməsinə göstəriş verir. Amma hər halda 16 dekabradək kitab çapa hazır olur.  Cəmi 2000 nüsxə çap ediliri. Bu say kifayyət edir: 1816-cı ildə yalnız 1250 nüsxə satılır. “Emma”-nın iknci nəşri yalnız 1833-cü ildə baş tutur.

“Emma” Ceyn Ostenin özünün sağlığında həyat üzü görən sonuncu əsəridir. Ceyn Osten romanın bir nüsxəsini onun kitablarını yüksək qiymətləndirən Marii Edjyorta hədiyyə göndərir. Amma cavab məktubu ilə tanış olmağa macal tapmır: məktubu onun ölümündən sonra qardaşı Henri alır. Bəlkə də bu yaxşı idi, çünki Marii Edjortun rəyi Ceyn Osteni çətin ki, sevindirərdi. “Kitabda heç bir süjet yoxdru, - Edjort yazırdı, - bundan başqa, Emma aydınlaşdırır ki, Harrietin əri kimi nəzərdə tutduğu insan, deyəsən onun özünü sevir... yaxşı bişirilmiş duru yulaf yarması, Emmanın atasının nöqteyi-nəzərincə, çox faydalıdır, düzdür, aşbaza izah etmək çətindir, müəllif bununla nə demək istəyir”

Roman haqqında rəylər mətbuatda uzun müddət görünmədi. Ceyn Osten çox həyacanlanırdı, özünü daim bu sualla üzürdü: “Görəsən onun yazıçılıq istedadı tükənməyib?” O, özünü sakitləşdirmək üçün dostlarının və yaxınlarının rəylərini toplmağa başlayır. Bu rəylər ilk növbədə həmin dövrün zövqlərinin şahidləri kimi maraqlıdır. Bacısı Kassandra “Emma”-nı  “Qürur və qərəz”-dən daha çox, amma “Mansfild parkı“-ndan daha az bəyənir. Ümimiyyətlə ailə şurasında “Emma” Ceyn Ostenin uğursuzluğu kimi hesab edilir: romanda dinamika yoxdur, kübar xarakterlər mövcüd deyil.

1816-cı ilin mart-sentyabr aralığında olan rəylər ailə və dostların çevrəsində formalaşmış rəylərdən az fərqlənirdi.

Amma budur “Rüblük icmalda” Valter Skotun tək “Emma” haqqında deyil, həmçinin Ceyn Ostenin bütün yaradıcılığını əhatə edən geniş rəyi çap olunur. Bu rəyi Ceyn Osten çox yüksək qiymətləndirir və onu təssüfləndirən yeganə məqam Valter Skotun öz icmalında “Mansfild parkı“ barədə heç nə xatırlatmaması olur. Faktiki olaraq bu, Ceyn Osten yaradıcılığını dərindən əsaslandırılaraq qiymətləndirilən ilk rəy idi.

Valter Skot “Emma”-dan  “insan qəlbinin dərin bilgilərini”-ni əks etdirən və “bu bilgiləri şərəf və xeyirxahlığa xidmətə yönəldən” bir əsər kimi bəhs etmişdir. Skot Ceyn Ostenin romançılığı “romantik xəyallardan” real həyata çevirdiyini qeid edir və əlavə edir ki, bu istiqamətdə birincilik çələngi süzsüz, Ceyn Ostenə məxususdur. Yazıçının təbiətə bu qədər sadiqliyi, onun adi həyat hadisələrini görmək və onlara dəqiqliklə ifadə etmək bacatığı Skotu heyrətləndirir. O, “Emma”-nın müəllifini Marii Edjuartdan üstün olduğunu qeyd edir və bildirir ki, onun “orta sinifin həyatının təsvirləri unikaldır”.

Bəli, Skot razılaşır ki, “Emma”-da hadisələr azdır, amma oxucunun diqqəti bundan azacıaq da zəifləmir.

Skot tərəfindən verilən qiyməti bir-neçə onillkdən sonra Ceyn Ostenin tələbisi Corc Eliot da təkrar edir: “Yazıçının həyatı bilməsi, qəhramanlarının təsvirində istifadə etdiyi xüsusi nəzakət mənə flamand məktəbinin rəssamlarını xatırladır”

“Realizm” anlayışının ingilis ədəbi lüğətində yalnız 1840-cı ildən meydana çıxmasına baxmayaraq, Skot Ceyn Ostenin yeni tip realizmini qeyd edir. Onun məqaləsi imzalanmamışdır, amma hamı müəllifin kimliyini bilirdi. Skotun rəyini bəyənən Ceyn Osten, incəsənət məsələlərində onunla heç də həmişə razlaşmasa da, artıq özünün “İnanc”-ında (ingiliscə “Persuasion“) onu ehtiramla xatırlayır.

Romanda avtobioqrafik məqamlar çoxdur. Hadisələr Surreydə baş verir və Hayberi də tamamilə Ceyn Ostenin tez-tez baş çəkdiyi və yaxşı tanıdığı Bukhemi xatırladır. Missis Goddardın pansionu Ceyn və Kassandranın vaxtilə oxuduği Rendinqdəki Ebbi-skulun eynidir. Onların şəxsi mürəbbiyələri missis Laturnellə oxşayan missis Goddar da qadın təhsilinə səthi yanaşır. Onun fikrincə tərbiyyələndirilən gənc qızlara ikl növbədə ailə ocağına sevgi aşılamaq lazımıdr. Romanda kifayyət qədər yer ayrılan şaradalar Ceyn Ostenin ailəsində populyar idi. Ceyn Osten özü şaradalar qoşur və aludəçiliklə yaxınıarı ilə oynayırdı. Ceyn Osrtenin qardaşı Henri mister Ueston üçün prototip idi; yazıçının anasının xarakterinə kitabın bir-neçə personajında rast gəlmək olar. Xəstə və vasvası missis Çörçill missis Ostenin xarakterinin cizgilərindən biri idi. Mister Vudhausun xarakterində və davranışlarında yazıçının anasının cizgiləri hiss olunur. Frenkin varlı Çörçillər tərəfindən oğullğa götürülməsi hekayəsi qardşı Edvardın Nayt cütlüyü tərəfində oğulluğa gğtürülməsini xatırladır. Emmanın intelektual tənhalığı Ceyn Ostenin özünün intelektual tənhalığını xatırladır.