Zərdab rayonu Aşağı və Yuxarı Seyidlər kəndləri

   “Seyidlər” sözü ərəblərin Qureyş qəbiləsindən olan Seyyidlər tayfası ilə bağlıdır, "ağa, cənab, tayfa başçısı" mənasını verir. Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (səllallahu aleyhi və səlləm) üçüncü nəsildən babası Haşimin nəslindən olanları “seyyid” adlandırıblar. Haşimin nəslindən olanlara “haşimilər” və ya “Bəni-Haşim” də deyilir. Hələ cahiliyyə dövründə Məkkəni ziyarət etməyə gələn ərəbləri şəhərdə yerləşdirib onlara yemək vermək və Zəmzəm quyusundan su paylamaq ixtiyarı Bəni-Haşimdə idi. 

 Sonralar “Seyyid” sözü ehtiram əlaməti olaraq bir titul kimi işlədilmişdir. İslam dinində Peyğəmbərimizin (səllallahu aleyhi və səlləm) və ondan sonra gələn səhabələrin dövründə “Seyyid” titulu olmamışdır. Seyyidlər sonralar Peyğəmbərin nəslindən olan adamlara bir fəxri təxəllüs kimi verilmişdir.

 Keçmişdə Ərəbistandan gələnlərin bir hissəsi Azərbaycanda da məskunlaşmışdılar. Mənbələrin verdikləri məlumatlara görə Seyyidlər tayfasının nümayəndələrinin Azərbaycana gəlmələri Səfəvi hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Azərbaycan ərazisində yerləşən bəzi yaşayış məntəqələrinin adındakı “seyid” kəlməsinin də buradan yaranması ehtimal olunur.  

  Əslən Yuxarı Seyidlər kəndindən olan jurnalist Sarvan Kərimov, “seyid” sözü bağlı yer adlarının “səud” sözündən yarandığını bildirir və yazır ki, Yəzidin hakimiyyətə gəlməsindən sonra təriqətlər arasında  müharibələr başlandı. Abbasilərin 500 illik xəlifəliyi dövründə də çəkişmələr davam etdi. Ələvilər ətraf ölkələrə təbliğatçılar göndərir, insanları Abbasilərə qarşı mübarizəyə çağırırdılar. Belə təbliğatçılar Azərbaycan ərazilərində də fəal idilər və yerli əhali onlara “səud”, yəni “Səuddan gəlmə” deyirdilər. “Səud” sözü sonralar seyid kimi formalaşdı və hətta yerli əhali Səudların Məhəmməd peyğəmbərin nəslindən olmalarını düşünərək, onlara xüsusi hörmətlə yanaşırdılar.

 Azərbaycanda “Seyid” sözü ilə bağlı olan kənd adlarının Şahsevən tayfa qrupuna daxil olan Seyidlilər tayfası ilə bağlı olduğunu ehtimal edənlər də var. Seyidlilər Cənubi Azərbaycanın Meşkin və Muğan ərazilərində yaşamaqla, maldarlıq və əkinçiliklə məşğuldurlar.

  Azərbaycan ərazilərində “Seyid” sözü ilə bağlı müxtəlif ərazilər mövcuddur. Zəngəzur qəzasında, indiki Meğri rayonu ərazisində, Zərdab, Goranboy, Salyan, Kəlbəcər, Saatlı, Şəmkir, Laçın, Samux, Zəngilan rayonlarının ərazisində Seyidlər kəndi, Salyan rayonu ərazisində Seyidsadıqlı kəndi, Ağdam rayonu ərazisində Seyidli kəndi, Qəbələ rayonu ərazisində Seyidqışlaq kəndi, Cəlilabad rayonu ərazisində Seyidbazar kəndi, Bərdə rayonunda Seyid Yusifli kəndi, Xocalı rayonu ərazisində Seyidbəyli kəndi,  Xaçmaz rayonu ərazisində Seyidli kəndi, Füzuli rayonu ərazisində Seyidmahmudlu kəndi, Laçın rayonu ərazisində Seyidlər körpüsü, Şəmkir rayonu ərazisində Seyidlər qalası, Şəki rayonu ərazisində Seyidyurd dağı, Gədəbəy rayonunda Zəyəmçayın sol qolu olan Seyidliçayı, Baş Qafqaz silsiləsində Seyid yurdu zirvəsi var.

  Zərdab rayon ərazisində Aşağı və Yuxarı Seyidlər adlanan iki yaşayış məntəqəsi mövcuddur.

   Aşağı Seyidlər kəndi

  Aşağı Seyidlər Zərdab rayonu inzibati ərazi vahidində kənddir. Əvvəlki adı Seyidlər olub və 06 may 1997-ci ildən dəyişdirilərək Aşağı Seyidlər adlandırılmışdır. Rayon mərkəzindən 22 kilometr cənub-şərqdə, Kür sahilində yerləşir. Kənddə heyvandarlıq, taxılçılıq, baramaçılıq, pambıqçılıq, bostan və tərəvəzçilik, balıqçılıq inkişaf etmişdir. Ərazisi 1008,16 hektar, əhalisi təxminən 760 nəfərdir.

  Seyidlər (Aşağı Seyidlər) kəndində ilk dəfə seyidlər adlı nəsil məskunlaşmışdır. Yerli məlumatlara əsasən, seyidlilər əvvəlcə buraya Kürün qarşı sahilindən, İmişlinin Məmmədli kəndindən ayrılıb gəlmişlər. Bəzi mənbələrdə həmin insanların türkləşmiş ərəblər olduğu qeyd edilir. Sonradan onlardan bəziləri çay yuxarı, vadidən aralı eyni adlı təzə kənd, Yuxarı Seyidlər kəndi yaratmışlar. Yaşayış məskəninin XIX əsrin əvvəllərində mövcud olduğunu ehtimal etmək olar. 1871-ci ildə Çar Rusiyasında hazırlanan atlasda, indiki Yuxarı Seyidlər kəndinin yerləşdiyi ərazidə Seyidlər adlı yaşayış məntəqəsi qeyd olunub. Yuxarı Seyidlər kəndini indiki Aşağı Seyidlər kəndindən çıxan ailələr tərəfindən salındığını və ərazinin bir yaşayış məskəni kimi formallaşıb atlaslarda adının (Yuxarı Seyidlər kəndinin) qeyd edilməsi üçün müəyyən zamanın tələb olunduğunu nəzərə alsaq, Seyidlər (Aşağı Seyidlər) kəndinin tarixinin ən azı XIX əsrin əvvəllərindən başladığı söyləmək olar.

 Zərdab ərazisində yerləşən Seyidlər (Aşağı Seyidlər) kəndinin adına XX əsrin əvvəllərinə aid sənədlərdə rast gəlinir. 1911-ci ildə Göyçay qəzasının Əlvənd kənd icmasına daxil olan Seyidlər  yaşayış məntəqəsi qəza mərkəzindən 75 verst, Kürdəmir kəndində yerləşən pristav idarəsindən isə 40 verst məsafədə yerləşib. Yaşayış məntəqəsinin 106 təsərrüfatında 488 nəfər kişi, 396 nəfər qadın olmaqla, cəmi 884 nəfər əhali yaşayıb. Kənddə 2 nəfər təhsilli şəxs olduğu bildirilir.

 Seyidlər (Aşağı Seyidlər) kəndi Azərbaycan Cümhiriyyəti dövründə, Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Göyçay qəzasının kəndi olub. Əlvənd icmasına daxil olan Seyidlər kəndində 1917-ci ildə 204 ev, 1921-ci ildə isə 195 ev olub. Yaşayış məntəqəsi 1926-cı ildə Göyçay qəzasının yeni yaradılmış bölgələrindən biri olan Mollakənd bölgəsinə daxil edilmişdir. 1929-cu ildə Azərbaycan SSR-nin rayonlaşdırılması ilə əlaqədar Göyçay qəzası ləğv olunub və kənd 1935-ci ildə yeni yaradılan Zərdab rayonunun tərkibinə daxil edilib.

  Seyidlər kəndi 1961-ci ildə Şıxbağı kənd sovetliyinin, 1977-ci ildə isə Şahhüseynli kənd sovetliyinin tərkibinə daxil idi. Kənd müstəqilliyimizin ilk illərində də Şahhüseynli kənd inzibati ərazisinin tərkibində yerləşib. 14 iyul 1998-ci ildə Şəftəhal və Aşağı Seyidlər kəndi Şahhüseynli kənd inzibati ərazi dairəsinin tərkibindən ayrılıb və Şəftəhal mərkəz olmaqla Şəftəhal kənd inzibati ərazi dairəsi yaradılıb.

  Əməkdar mədəniyyət işçisi Maqbet Bünyatov, tanınmış jurnalist Urfan Məmmədli, tanınmış uşaq həkimi İman Məmmədov Aşağı Seyidlər kəndində anadan olublar. Kənd sakinləri Alxasov Vasif Tapdıq oğlu, Qasımov Elşən Tacəddin oğlu Qarabağ müharibəsində şəhid olublar.

   Yuxarı Seyidlər kəndi

 Yuxarı Seyidlər Zərdab rayonu inzibati ərazi vahidində kənddir. Kənd rayon mərkəzindən 33 kilometr şimal-qərbdə, Kür çayı vadisində yerləşir. Ərazisi 1767,45 hektar, əhalisi təxminən 820 nəfərdir. Kəndin əhalisi əsasən heyvandarlıq, taxılçılıq, yemçilik, quşçuluq, meyvəçilik, pambıqçılıq, bostançılıq, baramaçılıq, balıqçılıq ilə məşğul olur.

 Yuxarı Seyidlər kəndi indiki Aşağı Seyidlər kəndindən gələn ailələr tərəfindən salınmış, sonralar digər yaşayış məntəqələrindən də bu kəndə köçüb gələnlər olub. Seyidlər kəndinə XX əsrin əvvəllərində, Kür daşqınından sonra su altında qalan Rəhmətli və digər kəndlərdən də sakinlər köçüb gəlmişdir.

  Kənd XIX əsrdə Ərəş qəzasının tərkibində yerləşirdi. Ərəş qəzası Səfəvilər dövründə təşkil edilmiş Ərəş sultanlığının ərazisində yaradılmışdır. Sultanlığın ərazisi əvvəllər Şirvan bəylərbəyliyinin tabeliyində idi. Sonralar Səfəvi-Osmanlı müharibələrində əldən-ələ keçən Ərəş sultanlığı xeyli zəiflədi və XVIII əsrin 50-ci illərində Şəki xanlığının vassalına çevrildi. 1795-ci ildə isə sultanlıq mahal kimi Şəki xanlığına qatılmışdır.

  Rus işğalından sonra indiki Yuxarı Seyidlər kəndinin əraziləri 1840-cı ilədək Şəki əyalətinin, 1840-1846-cı illərdə Kaspi vilayətinin Şəki qəzasının, 1846-1859-cu illərdə Şamaxı quberniyasının Nuxa qəzasının tərkibinə daxil idi. 1859-cu ildə Şamaxı quberniyası Bakı quberniyası adlandırılmışdır. 1867-ci ilin sonunda Nuxa qəzası Bakı quberniyasının tərkibindən çıxarılaraq, yeni yaradılmış Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə daxil edilmişdir. 1873-cü ildə çar hökümətinin Qafqazda həyata keçiridiyi inzibati islahata əsasən Yelizavetpol quberniyasının tərkibində, keçmiş Ərəş sultanlığının ərazilərində Ərəş qəzası yaradıldı. Seyidlər (Yuxarı Seyidlər) kəndi Ərəş qəzasının tərkibinə daxil edildi.

 Yuxarı Seyidlər kəndi Çar Rusiyasının 1871-ci il atlasında Seyidlər kəndi kimi göstərilib. Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı olmuş Sarvan Kərimov 1873-cü ildə yaşayış məntəqəsinin 30 təsərrüfatında 93 nəfər əhalinin yaşadığını bildirir.

  1886-cı ildə  Ərəş qəzasının birinci bölgəsinin Kotavan kənd icmasının  tərkibində yerləşən Seyidlər kəndində 53 ev olub, 155 nəfər kişi, 152 nəfər qadın olmaqla, cəmi 307 nəfər əhali yaşayıb. Seyidlər kəndi 1917-1921-ci illərdə də Kotavan kənd icmasına daxil idi və kənddə 1917-ci ildə 47 ev, 1921-ci idə 87 ev olub.

  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin 10 dekabr 1919-cu il qərarı ilə Ərəş qəzası Ağdaş qəzası adlandırılmışdı. 1926-cı ildə Ağdaş qəzası 4 bölgəyə bölünmüşdü. Yuxarı Seyidlər kəndi qəza mərkəzindən 12 km məsafədə yerləşən Ləki bölgəsinin tərkibinə daxil idi. 1929-cu ildə Azərbaycan SSR-nin rayonlaşdırılması zamanı Ağdaş qəzası ləğv edildi və Ağdaş rayonu təşkil olundu. Yuxarı Seyidlər kəndi 1935-ci ilədək Ağdaş rayonununda yerləşib. 1935-ci ildə Bıçaqçı, Körpükənd, Siləyli yaşayış məntəqələri ilə birlikdə yeni təşkil edilmiş Zərdab rayonunun tərkibinə daxil edilib.

  Yuxarı Seyidlər kəndi uzun müddət, həm sovet dövründə, həm də müstəqilliyimizin ilk illərində Bıçaqçı kənd inzibati ərazisinin tərkibində yerləşib. 14 iyul 1998-ci ildə Yuxarı Seydlər və Siləyli kəndləri Bıçaqçı kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindən ayrılaraq, Yuxarı Seyidlər kəndi mərkəz olmaqla Yuxarı Seyidlər kənd inzibati ərazi dairəsi yaradılıb.

 Yuxarı Seyidlər kəndinin ərazisində qədim yaşayış məskənləri olub. Sarvan müəllim kənd qəbristanlığının da daha qədim olduğunu yazır. Kəndin yaxınlığında Qanlıca adlanan göl var. Bu adın nə ilə əlaqədar yarandığı hələ də dəqiq bilinmir. Lakin məlumdur ki, bu göldə su qan rəngindədir. Yerli sakinlərin dediyinə görə nə zamansa gölün dərinliyində qırmızı kərpicdən bina batmışdır, suya qırmızı rəng verən də həmin binanın kərpicləridir. Qanlıca gölünün yaxınlığında "Yerağzı" ("Yarayız", “Yarayic”, "Yerayız") adlanan, qədim yaşayış yeri kimi tanınan ərazi də mövcuddur. Araşdırmaçılar bu ərazinin qədim Bərdic şəhərinin qalıqları olduğunu da ehtimal edirlər.

 Bu ərazilərdə ciddi tətqiqatlar aparılmadığı üçün ehtimallar da çoxdur. "Yerağzı", "Yarayız", “Yarayic”, "Yerayız" kimi tanınan yaşayış məntəqəsinin Bıçaqçı kəndinin yaxınlığında yerləşdiyini də bildirirlər. Yaşayış məntəqəsinin tarixi X əsrlərə və ondan da əvvələrə gedib çıxır. Bu qədim şəhər haqqında Zərdabın Bıçaqçı kəndi barədə olan yazımızda da məlumat vermişik.

  Kənd sakinləri Abbasov Abuzər Tənzil oğlu, Əhmədov Nəsimi Əhməd oğlu, Əzizov Elman Ağa oğlu, Bəkirov İldırım Mahmud oğlu, İbişov Naməddin Tacəddin oğlu, Qədirov Miraslan Asdan oğlu, Mahmudov Saqib Mahmud oğlu, Məmmədov Gəray Mirəhməd oğlu, Məmmədov Haqverdi Fəxrəddin oğlu, Yusifov Fərhad Ərəstun oğlu Qarabağ müharibəsində şəhid olublar.

Bəxtiyar Əsədli

İstifadə olunan mənbələr:
1. Çar Rusiyasının siyahıyaalınma və digər arxiv sənədləri
2. Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov) “Zərdab ensiklopediyası”
3. Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinin siyahısı, 1917 və 1921

4. Azərbaycan SSR-nin inzibati-ərazi bölgüsü (01 yanvar 1961)

5. Azərbaycan SSR-nin inzibati-ərazi bölgüsü (01 yanvar 1977)