Zərdabın tarixi - kənddən şəhərə

 Qədim yaşayış məskənləri olan müasir Zərdab ərazisi antik və erkən orta əsrlər dövrünü əhatə edən Alban-Küp qəbirləri arxeoloji mədəniyyətinin tərkib hissəsinə daxil edilir. Taleh Əliyev ərazidə son tunc - ilk dəmir dövrü üçün səciyyəvi olan Xocalı - Gədəbəy mədəniyyətinin də izlərinin olduğunu yazır. Taleh bəy bildirir ki, Zərdab adına yazılı mənbə baxımından XV əsrə aid Bədr Şirvaninin Divanında rast gəlinir.

 Köçəri tayfaların məskunlaşdığı müasir rayon ərazisində Zərdab yaşayış məntəqəsinin adına XVI əsr Səfəvi və Osmanlı mənbələrində rast gəlinir. Osmanlıların hakimiyyətində olan Şamaxı bəylərbəyliyinin sancaqlarından biri Zərdab sancağı adlandırılmışdır. 1583-cü ildə Şirvan əyalətinin (və ya bəylərbəyliyinin) 13 sançağından biri olan Zərdab sançağına Rumeli Zaimlərindən Mustafa hakim təyin edilmişdir.

 Oqtay Əfəndiyevin "Azərbaycan Səfəvilər dövləti" əsərində də Zərdabın adı çəkilir və müasir Zərdab ərazisində yerləşən “Qoyun ölümü” keçidi barədə məlumat verilir. Oqtay Əfəndiyev I Şah Təhmasibin Gürcüstan yürüşündən qayıdarkən “Qoyun ölümü”ndən keçdiyini yazır. Osmanlı mənbələri də Şah Təhmasibin 02 fevral 1547-ci ildə “Qoyun ölümü”ndən keçərək Şirvan ölkəsinə gəldiyini yazır.

 I Şah İsmayılın da "Qoyun ölümü"ndən Kürü keçərək Şamaxıya getdiyi bildirilir. Araşdırmaçı Ozan Sönməz cəsusların, Şah İsmayıl ordusunun “Qoyun ölümü”ndən keçərək ölkəyə daxil olacağı barədə Şirvanşaha bilgi vermələrini yazır. Buket Gündüz I Şah İsmayılın 10 may1501-ci ildə “Qoyun ölümü” keçidini keçdiyini və Gülüstan qalası yaxınlığında, Cabanidə Şirvanşah ordusunu məğlub etdiyini yazır. 

 Osmanlı mənbələrində Osmanlı  və Səfəvilərin “Qoyun keçidi”ndəki savaşı barədə də məlumat var. Tərəflər 09 sentyabr 1578-ci il tarixdə “Qoyun keçidi”ndə qarşılaşıblar. Osmanlı ordusuna Özdəmiroğlu Osman paşa rəhbərlik edirdi. İki saat davam edən döyüşdə Səfəvilər məğlub olublar. Oqtay Əfəndiyev "Azərbaycan Səfəvilər dövləti" əsərində yazır ki, əks hücuma keçən qızılbaşlar Mirzə Salman və digər əmirlərin başçılığı ilə Qarabağdan təcili hərəkətə başladılar. “Qoyun ölümü” keçidindən Kürü keçən qızılbaşlar Şirvana daxil oldular və Osman paşanı Şamaxı qalasında mühasirəyə aldılar. 

 Mənbələrdə “Qoyun ölümü” keçidinin harada yerləşməsi haqqında məlumata rast gəlmədim. Bu keçidin müasir Zərdabın Körpükənd kəndinin yaxınlığında yerləşməsini ehtimal etmək olar.

 Səfəvilər dövlətinin tərkibində yerləşən müasir Zərdab ərazisi 1736-1747-ci illərdə Nadir şahın yaratdığı  Əfşarlar imperiyasının tərkibində yerləşirdi. Nadir şahın ölümündən sonra, XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanda feodal dövlətlər, xanlıqlar yaradıldı. İndiki rayonun böyük hissəsi Şamaxı xanlığının tərkibinə, qərb hissəsi isə müxtəlif illərdə həm Şamaxı, həm də Şəki xanlığının tərkibinə qatılmışdır.

 Şamaxı xanlığının iri yaşayış məntəqələrinin biri olan Zərdab kəndinin adına mənbələrdə müntəzəm olaraq rast gəlinir. Zərdab kəndi bu xanlığın 17 mahalından biri olan Qarasubasar mahalına daxil idi. Mahal əhalisi əsasən əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olurdu. Rus işğalından sonra, Şamaxı xanlığı ləğv edildikdə, əhali çar məmurları  tərəfindən siyahıya alınmışdır. Siyahıya əsasən Qarasubasar mahalının 510 təsərrüfatında 4585 nəfər yaşamışdır.

 Kür çayında gəmiçiliyin inkişafı, yelkənli gəmilərin burada dayanması, bərələr vasitəsilə Qarabağa yüklərin daşınması Zərdabın sürətlə böyüməsinə səbəb olmuşdur. Şamaxı xanlığının Zərdab, Cavad və Əlvənd kimi kəndləri Şirvanla Qarabağ arasında keçid məntəqələri idi. Bu kəndlərdən keçərək Şamaxıya mal aparan tacirlərdən də xüsusi vergi alınırdı. 

 XIX əsrə aid sənədlərdə Zərdab naibi Rəhim bəy Məlik Fətəli bəy oğlunun adı çəkilir. XVIII əsrdə yaşayan Məlik Fətəli bəy Zərdab kəndinin sahibi, naibi olmuşdur. Onun Qarasubasar mahalına da naiblik etməsini ehtimal etmək olar. Rəhim bəy və Fətəli bəy təqdimata ehtiyacı olmayan Həsən bəy Zərdabinin babalarıdır.

 Türkiyə mətbuatında Zərdab kəndində anadan olan Şeyx Məmməd Şirvani haqqında məlumat verilir. Şeyx Şamilin silahdaşlarından biri olan Məmməd işğalçılara qarşı döyüşmüş, rus zülmündən qaçıb Osmanlı dövlətində yaşamışdır. Verilən məlumata görə, zahiri və batini elmləri təhsil edərək tələbələr yetişdirmiş, bir çox bölgələri gəzərək, insanlara islamın mahiyyətini izah etmişdir.

 İran və Rusiyanın arasında aparılan müharibə Zərdab kəndindən də yan ötməmişdir. 1816-cı il dekabrın 4-də Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general Yermolov Şamaxı xanı Mustafa xanla Zərdab kəndində  görüşüb və Şamaxı xanlığının gələcək statusunu müzakirə etmişdir. Məhz bu görüşdən sonra Mustafa xan bir daha əmin olur ki, xanlığın müstəqilliyi uzun sürməyəcəkdir.

 Şamaxı xanlığı 1805-ci ilin dekabr ayında Rusiya tərəfindən işğal olundu. 12 oktyabr 1913-cü ildə İran və Rusiya arasında bağlanan Gülüstan müqaviləsinə əsasən 8 Azərbaycan xanlığı, o cümlədən Şamaxı xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı. Rusiya ilk əvvəl digər xanlıqlar kimi Şamaxı xanlığının da daxili müstəqilliyinə  toxunmadı. Lakin imperiya bölgədə öz mövqelərini möhkəmləndirdikdən sonra, 1820-ci ildə Şamaxı xanlığı ləğv edildi və ərazidə mahallardan ibarət olan Şirvan əyaləti təşkil olundu.

 Əyalətin rəhbərliyi Qafqazın Baş komandanı tərəfindən rus ordusunun zabitlərindən təyin edilmiş komendantlara həvalə olunmuşdur. Əyalətdə komentantın rəhbərliyi ilə, tərkibi yerli bəylərdən təyin edilmiş iki divanbəyindən, yerli əhalidən təyin edilmiş iki köməkçidən və şəriəti təmsil edən molladan ibarət olan məhkəmə (divanxana) yaradılmışdır. Yerlərdə də şəriət məhkəmələri fəaliyyət göstərirdi.

 Yerlərdə köhnə idarəetmə bölgüsü saxlanılmış, əyalət mahallara bölünmüşdür. Mahallar yerli bəylərdən təyin edilmiş naiblər tərəfindən, kəndlər isə yüzbaşı və kəndxudalar tərəfindən idarə olunurdu. Şirvan əyalətində xanlıq dövründəki mahal bölgüsü saxlanılmış, Zərdab kəndi əyalətin Qarasubasar mahalına daxil edilmişdir.

 XIX əsrin əvvəllərində Həsən bəy Zərdabinin babası Rəhim bəy Fətəli bəy oğlu Zərdablı həm Zərdab kəndinin bəyi, sahibi, həm də naibi idi. “Məlik” titulunu daşıyan Rəhim bəyin eyni zamanda Qarasubasar mahalının naibi olması bildirilir. Məlik Rəhim bəyin naibliyi dövründə Zərdab kəndi inkişaf edərək, bölgənin iri yaşayış məntəqələrindən birinə çevrilmişdir.

 İran-Rus müharibəsi zamanı Zərdab naibi Rəhim bəyin və Əlvənd naibi Novruzəli bəyin atlı dəstələri Kür sahilində mövqe tutaraq, kəndləri İran sərbazlarından və  gürcü çarlarının dəstələrindən mühafizə etmişdilər. Onların kəndlərini mühafizə etməsi rus qoşunlarının da işinə yaramışdır. Sənədlərdə Rəhim bəy Məlik Fətəli oğlunun adı ilə yanaşı Məhərrəm bər Rəhim bəy oğlunun, Mirzalı bəy Rəhim bəy oğlunun, Səlim bəy Rəhim bəy oğlunun, Qasım bəy Rəhim bəy oğlunun, Əhməd bəy Rəhim bəy oğlunun adları çəkilir. Səlim bəy Həsən bəy Zərdabinin atasıdır, uzun müddət rus ordusunun zabiti olub.

 XIX əsrin 30-cu illərində komendant idarəetməsi də özünü doğrultmadı. Odur ki, 1840-cı ildə Qafqazın yerli idarəetmə sistemində əhəmiyyətli dəyişiklik edildi və Rusiyanın quberniyalarında olduğu kimi vilayətlər, qəzalar və bölgələr yaradıldı. 22 aprel 1840-cı il tarixdə Cənubi Qafqazda Kaspi (Xəzər) vilayəti təşkil edilmiş, 01 yanvar 1941-ci ildə bu fərman qüvvəyə minmişdir. Şirvan əyaləti və daxil olduğu dairə bir inzibati ərazi kimi ləğv edilərək Xəzər vilayətinin tərkibinə daxil edilmişdir. 1846-cı ilə qədər mövcud olmuş vilayət  inzibati cəhətdən 7 qəzadan, Şamaxı, Qarabağ, Şəki, Talış, Bakı, Quba və Dərbənd qəzalarından ibarət idi. Şamaxı qəzası Şirvan əyaləti və Salyan torpaqları əsasında yaradılmışdı, mərkəzi Şamaxı şəhəri idi. Qəza 6 bölgəyə, Bərgüşad, Salyan, Qəbiristan, Lahıc, Xançobanı və Qoşun bölgələrinə bölünmüşdür. Zərdab kəndi Bərgüşad bölgəsinin tərkibinə daxil edilmişdir.

 14 dekabr 1846-cı ildə Qafqazda Tiflis, Kutaisi, Şamaxı və Dərbənd quberniyaları yaradıldı. Azərbaycan ərazisinin əsas hissəsi Şamaxı quberniyasının tərkibinə daxil edildi. Quberniyalar da öz növbəsində qəzalara bölünürdü. Mərkəzi Şamaxı şəhəri olan quberniyanın tərkibinə Şamaxı, Şuşa, Nuxa, Bakı və Lənkəran qəzaları daxil idi.  Zərdab kəndi 1846-1859-cu illərdə Şamaxı quberniyasının Şamaxı qəzasının Bərgüşad bölgəsinin Qarasubasar mahalının tərkibində yerləşib. 1859-cu ildə Şamaxı quberniyası Bakı quberniyası adlandırıldı və Zərdab kəndi bu quberniyanın tərkibinə daxil edildi.

 09 dekabr 1867-ci il tarixli çar fərmanı əsasında Bakı quberniyasının tərkibində Göyçay qəzası yaradıldı. Şamaxı qəzasının bir çox yaşayış məntəqələri, o cümlədən Zərdab kəndi Göyçay qəzasına daxil edildi. Qəzanın mərkəzi Göyçay yaşayış məntəqəsi idi. Göyçay qəzasının ən böyük kəndlərindən biri olan Zərdab kəndi Kür sahili boyunca 50 verstlik məsafəni əhatə edirdi, qəza mərkəzindən 50 verst, pristav idarəsindən isə 35 verst məsafədə yerləşirdi. Zərdab kəndi bölgənin zadəganlarının, bəylərinin yaşadığı əsas yaşayış məntəqələrindən biri olub. 

 Quberniyanın iri yaşayış məntəqələrindən biri olan Zərdab kəndindən digər bölgələrə ticarət, karvan yolları uzanırdı. XIX əsrin 70-ci illərində Zərdab-Təbriz yolunun layihəsi müzakirə edilmişdir. Y.P.Proçenko bu yolun Təbrizə gedən digər yollardan daha qısa və daha əlverişli olacağı barədə geniş layihə hazırlamışdır.

 1870-ci ildə Zərdab kəndinin 407 təsərrüfatında 1129 nəfəri kişi, 840 nəfəri qadın olmaqla cəmi 1969 nəfər əhali yaşayıb. Kənd ərazisində 3 məscid, ictimai bərə və bölgənin yeganə mağazası fəaliyyət göstərirdi.

 Çar hökuməti Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi haqqında verdiyi manifestdən 9 il sonra, 1870-ci il may ayının 14-də quberniyalarda kəndli islahatları keçirmək haqqında fərman verirdi və kəndlilərin mülkədarlardan şəxsi asılılığı ləğv olundu. XIX əsrin sonlarında kəndlilər Kür sahili boyu yerləşən bağlarda yurd salmağa başladılar. Nəticədə Zərdab kəndinin əhalisi azalmağa başladı. Həsən bəy Zərdabi 1882-ci ildə “Kaspi” qəzetinə göndərdiyi məktubda yazırdı ki, Zərdab kəndlilərinin bir neçəsi bəylərin asılılığından azad oldular və azad olan kimi öz bağlarına dağılışdılar, onların ardınca öz bağlarını dağılmaqdan qorumaq üçün bəzi bəylər də getdilər və Zərdab bir müddət, demək olar ki, tam boşaldı. Amma, mərkəzdə yerləşməsi hesabına, ictimai bərənin və əyalət mağazasının burada olmasına görə əhalinin çoxu öz köhnə ocaqlarına, Zərdaba qayıtdılar.

 1879-cu ildə Zərdab 17 məntəqədən ibarət olub. Bütün məntəqələr Kür sahilində, 50 verstlik bir məsafədə yerləşmişdir. Ən böyük yaşayış məntəqələri Zərdab, Gəndəbil və Gəlmə kəndləri idi. Zərdab kəndində 545 ev olub, 2479 nəfər (1332 kişi, 1147 qadın) əhali yaşayıb.

 XIX əsrin 80-ci illərində Çar fərmanı ilə yerlərdə kənd icmaları və oba birlikləri yaradılmışdır. 1893-cü ildə Zərdab kənd icmasına rəsmi olaraq 3 kənd, Zərdab, Zərdab-Gəlmə və Zərdab-Gəndəbil kəndləri daxil idi. Mərkəzi Zərdab kəndi olan icmada 739 ev olub, 3727 nəfər (2001 kişi, 1726 qadın) əhali yaşayıb. Zərdab kəndində isə 296 ev olub, 1538 nəfər (832 kişi, 706 qadın) əhali yaşayıb.

 Növbəti illərdə Zərdab kənd icması 3 icmaya, I (Zərdab), II (Gəlmə) və III (Gəndəbil) Zərdab kənd icmalarına bölünmüşdür. Mərkəzi Zərdab kəndi olan I Zərdab kənd icmasının torpaq sahəsi 2240 desyatin idi, 242 təsərrüfatında 1376 nəfər (742 kişi, 634 qadın) əhali yaşayırdı. H.Zərdabi 1892-ci ildə "Kaspi" qəzetində yazırdı: "Bizim kəndimizdə 800-ə yaxın ev var, güman ki, Zərdabda 5 minə yaxın adam yaşayır”.  Çox güman ki, Həsən bəy o dövrdə hər üç Zərdab kənd icmasında yerləşən evləri və yaşayan əhalini nəzərdə tutmuşdu.

 Zərdabda həm əkinçilik, həm də baramaçılıq inkişaf etmişdir. XIX əsrdə sakinlər getdikcə taxılçılığa da üstünlük veriblər. Zərdab kəndində taxıl əkini əsasən Kür daşqınlarında əvvəl başlayardı. Toxum sahələrə səpilər və daşqın zamanı Kür yatağından qalxan su bu sahələrə daxil olardı. Həsən bəyin hazırladığı yüksək keyfiyyətli arpa və buğda, “saluf” adlanan yem və yüksək keyfiyyətli saman bürünc medala təqdim olunmuşdur.

 Kənddə ipəkçilik də inkişaf etmişdir. Kəndlilər 3 batmana qədər barama toplayardılar. Zərdabda su daşqını, suyun yatağından çıxması nadir hallarda baş verdiyi üçün tut ağacları yaxşı inkişaf edər və ən yaxşı yarpaq Zərdab kəndində olardı. 1889-cu ildə Həsən bəy Zərdabinin rəhbərlik etdiyi sexlərdə toxunan yun kilimlər və ipək cicimlər kiçik gümüş medala layiq görünüb.

 Bölgənin ən böyük mağaza və dövlət anbarı  Zərdabda yerləşirdi. Bu mağaza gömrük, keçid statusuna malik idi. Kür çayı vasitəsilə gələn ərzaq, geyim, digər təsərrüfat malları bu anbarda toplanardı. Yerli əhalinin tələbatını ödəməklə yanaşı, bu mağazadan və anbarından digər bölgələrə, qəza və quberniyalara ərzaq və digər geyim və təsərrüfat malları göndərilirdi. Zərdab mağazası və anbar hərbi hissələrin də tələbatını ödəyərdi. 1868-ci ildə, Zərdab kənd ərzaq (baqqal) kömrük mağazasının aşağı çinli qulluqçuları üçün kazarma tikintisinə başlanmışdır. Tikinti barədə hərrac elan olunmuş və “Qafqaz” qəzetində dərc edilmişdir. Rus generalı Paskeviç XIX əsrin 20-ci illərində, Əlvənd və Zərdab kəndləri arasında, Kür sahillərində, mağaza və dəyirmanları mühafizə etmək məqsədilə 1 karabin batalyonu, 1 kazak polku və 4 artilleriya silahı yerləşdirmişdir.

 Rus İmperiyasının 1898-ci il “Qafqaz Təqvimi” toplusunda bildirilir ki, Bakı quberniyasında ən yaxşı xalçalar Göyçay qəzasının Qarayazı və Zərdab, Şamaxı qəzasının Mollakənd və Ərəb Qədim, Quba qəzasının İmam Qulukənd, Düşərgə və Çiçi kəndlərində toxunardı. Alizarin boyaq maddələrindən istifadə olunması xalçaların maya dəyərinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur.

 Zərdab kəndində bölgənin ən böyük balıq vətəgələri fəaliyyət göstərmişdir. Kür çayında müxtəlif növ balıqlar, naxa, sazan, kütüm, xəşəm, ilanbalığı, ağ balıq və digər balıq növləri bol olardı. Kürdə tutulan balıqların kürüsü ən keyfiyyətli qida hesab olunurdu. Zərdabda il ərzində təxminən 2 min ədəd nərə, kələmo, uzunburun balıq ovlanar və təxminən 100 pud kürü hazırlanardı. Naxa, çəki, sıf, çapaq, xəşəm, ilanbalığı da ən çox ovlanan balıqlar idi.

 Balıq vətəgələri yerli bəylər və ruslar ilə yanaşı xarici vətəndaşlar tərəfindən də icarəyə götürülürdü. Tiflisdə çap edilən “Qafqaz” qəzetinin 07 iyun 1891-ci il tarixli sayında Zərdab kəndlərinin də daxil olduğu Kür sahili vətəgələrin Hindistandan olan Sabro Maqundasov tərəfindən icarəyə götürülməsi haqqında məlumat verilir.

 Uzun illər Kür çayında su nəqliyyatı fəaliyyət göstərib. Qafqaz Qubernatorunun tapşırığı ilə 1846-cı ildə Kür çayının naviqasiya üçün yararlığı araşdırılmışdır. Kapitan-leytenant Zelenarın rəhbərliyi ilə “Volqa” gəmisi Mingəçevirdən və Salyandan Zərdab kəndinə qədər üzərək xəritə hazırlamışdır.

 Zərdab kəndi yaxınlığında çox əhəmiyyətli limanlar var idi. Zərdab, Əlvənd və Körpükənd limanları həm sərnişinləri, həm də yükləri qəbul edirdi. Bakıdan Kür sahili boyu məntəqələrə sərnişinləri və yükləri “Qafqaz və Merkuri”, “Şərq” cəmiyyətinin nəqliyyatları daşıyırdılar. Kür çayında baş verən daşqınlar səbəbindən bəzən su nəqliyyatının hərəkəti dayandırılıb. Ötən əsrin əvvəllərində isə daşqınlar səbəbindən Qaradeyin və Zərdab kəndləri arasında 14 kənd su altında qalmışdır.

 Əsrlər boyu Kür çayında Zərdab kəndi ilə Qarabağ arasında bərələr fəaliyyət göstərib. XIX-XX əsrlərdə Zərdab icmasının ərazilərində yeni bərələrin quraşdırılması məqsədilə Qubernator Şurasında bir-neçə dəfə müzakirə aparılmışdır.

 XIX əsrdə bir çox xarici səyyahlar Zərdab kəndində olublar. İslam tarixi ilə yaxşı tanış olan Polşa yazıçısı Vladislav Strzelnitsky, XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycana səyahət edib və Rubon jurnalında dərc etdirdiyi "Qafqaz esseləri" silsilə məqalələrində Zərdab kəndi haqqında da yazıb. “...Zərdab ilə üz-üzbəüz, Kürün dərinliyindən, kiçik ağaclarla, təzə ot və çiçəklər ilə örtülü bir ada yüksəlir. Bu ada  quru otlar ilə örtülü çılpaq çöllər təfəkküründən yorulmuş gözlər üçün əsl cənnət idi... Təəssüf ki, bu ada müəyyən vaxtlarda Kür sularının altında qalır”.

 Tanınmış tarixçi Vasili Alekseyeviç Pottonun yazdığına görə, 1827-ci ildə Qarasubasar mahalının Zərdab və Ləki kəndlərinin sakinləri bir rus eskadronunu ərzaqla təmin edirdilər. Potto həmçinin yazırdı ki, yerli kəndlilər və balıqçılar kiçik gəmilər vasitəsilə rus qoşunlarının Kür çayında hərəkətinə yardım edirdilər. 1827-ci ilin avqust ayında kəndlilər öz qayıqlarında təxminən 5 minlik heyəti olan piyada briqadasını Salyandan Zərdaba aparmışdılar.

 Pottonun yazdığına görə, 1827-ci ildə Zərdab kəndində yerləşən iki eskadron xəstəlik nəticəsində böyük itkilər vermişdir. Polkovnik Boqdanov, 12 böyük rütdəli zabit, iki həkim və 56 siravi döyüşçü ölmüş, digər zabitlərin və 269 əsgərin demək olar ki, hamısı hospitalda müalicə alırdı. Zərdabda taxta xaçlar ilə döşənmiş ümumi qəbiristanlıq ruslar üçün hüznlü bir xatirə kimi qalmışdır.

 1849-cu ildə Zərdab kəndində olan Pyotr Yeqorov qeydlərində yazır: “Zərdab kəndi saray adlanan yüzlərlə qamış evlərdən ibarətdir və bu daxmalar ya bir yerdə cəmlənmiş, ya da ətrafa səpələnmişdir. Kəndin arxasında ucsuz-bucaqsız bir çöl var, qarşısından isə Kür çayı axır. Kürün sağ sahili boyunca kifayət qədər böyük, sıx və yaşıl bir meşə uzanır. Kür sahilində yerləşən digər kəndlərdə olduğu kimi, əhali yarıköçəridir və sənaye sahəsi ilə məşğul olmur. Əvvəllər Qarabağdan Şamaxıya gedən əsas yol Zərdabdan keçib, amma hazırda bu yolun heç bir izi qalmayıb. Adətən belə köhnə yollar dağıdılmış karvansara və su quyularının qalıqları ilə bilinir.  Son illərdə Zərdabda körpü-dayanacaq tikilmişdir. Dövlət ehtiyaclarını təmin etmək məqsədilə Salyandan gəmilər vasitəsilə gətirilən duz, spirt və sairə buraya boşaldılırdı.  Əhalinin əsas və ən gəlirli ticarəti ağır qayğıya ehtiyac olmayan ipəkçilikdir, heç vaxt taxıl əkməzlər, amma qarpız və qovun yetişdirirlər, varlı sakinlərin kifayət qədər heyvanları var, digərləri isə bir və ya iki inəklə kifayətlənirlər.

 Zərdabın sakinləri aprelin axırı və ya mayın əvvəli öz evlərini tərk edərək, dağlarda yerləşən obalarına yollanırlar. Evlərdə ipəkqurdlarına qulluq etmək üçün yalnız bir nəfər qalır. Avqust və ya sentyabr aylarında barama yığmaq və ipək açmaq üçün evlərinə qayıdırlar və payızın gəlməsi ilə heyvandarlıq üçün daha yaxşı yem toplamaq üçün yenidən gedirlər.”

 Karl Şults adlı xarici vətəndaş da XIX əsrdə, ailəsi ilə birlikdə Zərdab kəndində yaşayıb və xatirələrini “Qafqaz” qəzetində çap etdirib. Karl 20 yaşayış məntəqəsindən ibarət olan Zərdab kəndini miniatür paytaxt adlandırıb. Məqaləsində yazırdı ki, Zərdab düzənlik sahədə yerləşir. Sağ sahil isə meşələrdən və çoxlu sayda limanlardan ibarətdir. Su yataqlarında həmişə bol su olur, payıza yaxın isə su çəkilir. Kürdə balıq boldur, amma ən çox olan som (naxa) balığından savayı, “qırmızı balıq” hesab olunan digərlərini ovlamağa icazə verilmir. Payızda bu ərazilərə qazlar, ördəklər və digər quşlar uçub gəlir, sahələrdə vəhşi keçilər, qabanlar gəzir. Bir sözlə şikayət etməyə əsas yoxdur, həmişə dadlı və ləzzətli qida tapmaq olur. Karl Zərdabda yayın çox isti keçməsindən, 1861-ci ildə isə güclü şaxta, yağışlar, zəlzələ, çəyirtkə basqını, qasırğa baş verməsindən də yazır. Karl Şulst Zərdab haqqında ikinci yazısında Gözəl-Çuxur-Axmaz limanı haqqında da məlumat verir. Bu limanın Zərdabdan təxminən 2 ağac yarım məsafədə yerləşdiyini, 12 may 1861-ci ildə baş verən güclü zəlzələ zamanı limanın suyunun xeyli azaldığını bildilir.

 1902-ci ildə I Zərdab kənd icmasının 285 təsərrüfatında 916 nəfəri kişi, 894 nəfəri qadın olmaqla 1810 nəfər əhali, 1911-ci ildə isə 296 təsərrüfatında 2094 nəfər (1075 kişi, 1019 qadın) əhali yaşayıb. 1911-ci ildə icmada 2 məscid, 2 məktəb, dəyirman, mağaza, bərə fəaliyyət göstərib. Zərdabda 6 bəy mülki var idi və 20 nəfər təhsilli şəxs yaşayırdı.

 Azərbaycan Demokratik Respublikasının dövründə (1918-1920-ci illər) və Azərbaycan SSR-nin ilk vaxtlarında, 1920-1929-cu illərdə Zərdab kəndi Göyçay qəzasının tərkibində yerləşib. Zərdab kəndində 1917-ci ildə 118 ev, 1921-ci ildə isə 108 ev olub. 1926-cı ildə Göyçay qəzası, Zərdab, Qaraməryəm, Kürdəmir, Mollakənd, Müsüslü, Suraxanı (İsmayıllı), Ucar olmaqla, 7 bölgəyə bölünmüşdür. Zərdab kəndi Zərdab bölgəsinin tərkibinə daxil edilib və bölgənin mərkəzi hesab olunurdu. Qəza mərkəzindən 53 km məsafədə yerləşən Zərdab bölgəsində 5 kənd şurası (soveti) var idi. Zərdab bölgəsi bəzi sənədlərdə II Prikkurinsk kimi də göstərilib.

 Göyçay qəzası 1929-cu ildə Azərbaycanın rayonlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq ləğv olunub. Zərdab bölgəsi və eləcə də Zərdab kəndi bir müddət Göyçay rayonunun tərkibində yerləşib. 1933-cü il statistik məlumatlarına əsasən Zərdab kəndinin 111 təsərrüfatında 594 nəfər (298 kişi, 296 qadın) əhali yaşayıb. 1935-ci ildə yaradılan Zərdab rayonuna Zərdab bölgəsində yerləşən kəndlər və eləcə də Mollakənd bölgəsində, Ağdaş rayonunda yerləşən bir neçə kəndi daxil edilib. Zərdab kəndi rayonun mərkəzi oldu.

 1935-ci ildən rayon mərkəzi olan Zərdab kəndinə, 24.09.1960-cı il tarixdə şəhər tipli qəsəbə statusu verilmişdir. 1961-ci ildə Zərdab qəsəbə sovetliyinə Zərdab qəsəbəsi, Vəlixanlı, Qoşaoba və Təzəkənd kəndləri daxil idi.

 01 yanvar 1963-cü il tarixdə Zərdab rayonu ləğv edilərək Ucar rayonu ilə birləşdirilmişdir. 06 yanvar 1965-ci il tarixdən Zərdabın müstəqil rayon statusu bərpa edilmişdir. 1967-ci ilin sonralarında Zərdab qəsəbəsində təxminən 6000 nəfər əhali yaşayıb, 50-dən çox idarə və müəssisə, kino-teatr, xəstəxana, vərəm dispanseri, uşaq xəstəxanası, 1 mehmanxana, 3 məktəb, 1 poçt, 2 hamam, kitabxanalar və mədəniyyət evi, onlarla ictimai iaşə və ticarət obyektləri, eləcə də 1 kolxoz fəaliyyət göstərib. 15 mart 1968-ci il tarixdə, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə Zərdab qəsəbəsinə şəhər statusu verilmiş və şəhərdə quruculuq-abadlıq işləri başlamışdır. “Bakı fəhləsi” qəzetinin 1968-ci il buraxılışında “Pambıqçı” rayon qəzetinin əməkdaşı F.İmanov tərəfindən belə bir məlumat dərc edilmişdir: “Zərdabın rayon mərkəzinə bu yaxınlarda şəhər statusu verilmişdi. Son illərdə bu şəhər sürətlə inkişaf edir. Burada asfalt-beton zavodu, yeni kinoteatr, çoxmənzilli evlər tikilmiş, su xətti çəkilmişdir. İki ildə fərdi evlər nəzərə alınmasa, mənzil fondu 4500 kvadratmetr artıb. Hazırda Mədəniyyət evi, mehmanxana və üç mərtəbəli inzibati bina tikilir. Zərdablılar öz şəhərlərini sevirlər. Səkilər səliqəyə salınır, küçələr yaşıllaşdırılır və evlərinin kənarında çiçəklər əkirlər. Bu ilin son iki ayında şəhərdə 3 mindən çox ağac əkilmişdir.”

 1977-ci ildə Zərdab şəhər sovetliyinə Zərdab şəhər və Təzəkənd kəndi daxil idi, Vəlixanlı və Qoşaoba kəndləri ləğv edilərək, Zərdab şəhərinə birləşdirilmişdir.

 Kür çayının Qarasu çayı ilə qovuşduğu yer dəyişdirilmiş və 1980-ci illərdən başlayaraq Zərdab şəhərinin ərazisi Kür çayı istiqamətində genişləndirilmişdir. Bu ərazilərdə yeni yaşayış massivi, Qumlu yaşayış massivi salınmışdır. Keçən əsrin 80-ci illərində Zərdab şəhərinin əhalisi artmış və 8 mini keçmişdir. 1990-cı illərdə Zərdab-Mollakənd şossesinin kənarında və 2010-cı ildə isə Zərdab-Ucar şossesinin kənarında yeni yaşayış massivləri salınıb. 1999-cu ildə Qoşaobaya yenidən kənd statusu verilib və yaşayış məntəqəsi Qoşaoba kəndi adlandırılaraq, rayonun yaşayış məntəqələrinin uçot məlumatına daxil edilib. 01 sentyabr 2004-cü il tarixdə isə kənd, Zərdab şəhər inzibati ərazi dairəsi tərkibindən ayrılmış və Qoşaoba kənd inzibati ərazi dairəsi yaradılmışdır.

 Şəhərdə 1 qəsəbə, 3 tam orta məktəb, 1 əsas orta məktəb, 1 Peşə liseyi, 4 Körpələr evi və uşaq bağçası, 1 mədəniyyət evi, 5 kitabxana, 1 mehmanxana, 1 pambıqemalı zavodu, 1 süd zavodu, 2 asfalt zavodu, 2 bank filialı, kiçik istehsal sexləri, yüzlərlə ticarət və xidmət obyektləri var. Şəhərdə dövlət, xidmət, özəl strukturların rayon üzrə şöbələri, bölmə və filialları yerləşir. Sakinlər əsasən dövlət, xidmət, özəl struktur bölmələrində çalışır, ticarət və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur, əhaliyə fərdi xidmətlər göstərirlər.

 Şəhərin mərkəzində 2 memarlıq incəsənət abidəsi var. Onlardan biri görkəmli maarifçi, pedaqoq, təbiətşünas alim, milli mətbuatımızın və teatrımızın banisi Həsən Bəy Zərdabinin heykəlidir. Digəri isə 1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən Müharibəsində həlak olmuş Zərdab sakinlərinin xatirəsinə ucaldılmış kompleksdir. Şəhər mərkəzində Heydər Əliyevin abidəsi ucaldılmışdır. Kür sahilində Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Məlik Məhərrəmovun büstü və Həsən bəy Zərdabinin xatirə lövhəsi var. Şəhərdə 2 müzey, Tarix Diyarşünaslıq müzeyi və Həsən bəy Zərdabinin ev muzeyi fəaliyyət göstərir. Ev müzeyinin önündə Həsən bəyin büstü qoyulub.

 “Zərdab” sözünün mənası müxtəlif mənbələrdə müxtəlif şəkildə izah olunur. “Zərdo” sözündən götürüldüyü də bildirilir. Əvvəllər Kür və Qarasu çaylarında baş verən daşqınlardan sonra, Zərdab kəndinin ərazisindəki torpaqlarda “zərdo” maddəsinə oxşar qat yaranardı. Elə bu səbəbdən ərazi “Zərdo - Zərdob - Zərdab” adlandırıldığı söylənilir. N. Zeydlisin "Bakı quberniyası" kitabındakı izahatına əsasən isə “Zərdab” sözü “soyuq, qızıl su” mənasında işlədilmişdir. Yəni, Zərdab qızıl (zər) və su (ab) mənasını verir. Həmin vaxtlar Kür və Qarasu çayları daşarkən, çökəklərdə, axmazlarda qalan su əkinlər və əkinçilər üçün qızıl qədər əhəmiyyətli idi. Bir çox tədqiqatçılar Zərdabı “Beynəlnehreyn”, yəni aydan arı, sudan duru adlandırırlar.

           Bəxtiyar Əsədli  

Bizi Youtube kanalında izləyin - Zərdab kəndi (şəhəri)

İstifadə olunan mənbələr

Oqtaq Əfəndiyev “Azərbaycan Səfəvilər dövləti”

Nailə Bayramova “Şamaxı xanlığı”

Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov) “Zərdab ensiklopediyası”

Taleh Əliyev “Zərdabın tarixi-siyasi coğrafiyası”

Həsən bəy Zərdabinin məqalə və məktubları (tərcüməçi İsaməddin Əhmədov)

Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinin siyahısı

Tiflisdə çap edilən “Qafqaz” qəzeti (XIX-XX əsr)

Bakı quberniyasının siyahıyaalınma sənədləri

“Qafqaz Təqvimi” toplusu

“Bakı fəhləsi” qəzeti (1968)

Rus İmperiyasının digər arxiv sənədləri