Həsən bəy Zərdabinin oğlu Midhət bəy barədə maraqlı faktlar

Hələ Almaniyada təhsil alarkən Eva adlı qızla tanış olub, hətta bir övladları olması da söylənilir… Midhət bəy cəsarəti ilə, həmişə düzgün danışması ilə fərqlənirdi… “Bolşeviklərin cənnəti bizim üçün cəhənnəm olacaq” söyləyirdi... Barmaqlarının sındırılması onu müvəqqəti də olsa ölümdən xilas edir…

Midhət bəy

Həsən bəyin arzuları var idi, amma bu arzular şəxsi deyildi, xalqının maariflənməsi haqqında idi. Müsəlmanların avropalılar kimi səhərlər qəzet oxumasını, axşamlar isə teatra getməsini istəyərdi. O, Azərbaycan türklərinin avropalılara çatmasını, maariflənmələri nəticəsində digər türk xalqlarına nümunə olacağını, onların ardınca bütün türk və müsəlmanların sivil, mədəni cəmiyyətə daxil olacağını arzulayırdı. Əslində elə bir ciddi nəticəsi olmasa da, türk əsilzadələrini birləşdirmək məqsədilə, Həsən bəy dağlı qnyaz nəslinin nümayəndəsi ilə evlənmişdir. Hər iki oğluna türk liberal siyasətçilərin adlarını, Midhət və Səfvət adlarını vermişdir.

Midhət bəy Məlikov 1879-cı ildə anadan olub. Midhət bəy barədə onu yaxından tanıyanlar öz xatirələrində yazıblar. Bu dünyada onun üçün iki qütb var idi, Günnüm dağ aulunda, sürətli Terek çayı sahilində, anasının döğmaları yanında, digəri isə Zərdabda, sakit axan Kür sahilində, ata yurdunda idi. Şirvanda nüfuzlu, tanınmış bəy nəslindən olan Midhət bəy, Balkarda da nüfuzlu şəxsin, taubiya nəslinin nümayəndəsi Aslan bəyin nəvəsi idi. Qış aylarında Azərbaycanda yaşayan Midhət bəyin Günnüm aulunda ən çox xatırladığı Abayevlərin qədim qalası idi.

Günnümdə və qonşu Şkant aulunda həmyaşıdları Midhəti bir başçı kimi, bir böyük kimi tanıyırdılar və onun bir dəfə söylədiyini ikinci dəfə təkrar etməsinə ehtiyac qalmırdı. Midhət bəy heç vaxt yalan danışmazdı - bəylər heç vaxt yalan söyləməzdi.

Zərdabda isə özünü adətən yad kimi hiss edərdi, burada demək olar ki, dostları yox idi. Zərdab sakinləri, onları savadlandırmaq istəyən, maddi yardımlarını onlardan əsirgəməyən atasını “şapkalı rus”, onu isə “urus balası” adlandırırdılar. Yerli uşaqlar Midhəti bəzən incitsələr də, şikayət etmək təbiətinə uyğun deyildi. Bəzən onu incidənlərə “şapkalı rusu” göstərmək, atasının tüfəngini götürüb “düşmənlərini” güllələmək belə istəyirdi. Lakin atasının Sibirə göndərilməsi qorxusu onu dayandırırdı. Anası onu sakitləşdirib deyərdi ki, narahat olmasın, hər yerdə belə lovğa, özündən razı, qorxaq insanlar var.

Bakı realnı məktəbini bitirir, 1901-ci ildə Almaniyaya təhsil almağa yollanır. Midhət dörd ildən artıq müddətdə Almaniyada yaşayır, təhsil alaraq mühəndis ixtisasına yiyələnir. Almaniyanın Оsnаbryuk şəhərindən olan Eva adlı qızla tanış olur, iki il onunla dostluq edir. Vətənə qayıdarkən Evaya onunla getməyi təklif edir. Eva Asiyaya getməyə etiraz edir və Midhətin də qalmağını istəyir. Midhət Evanı sevirdi və əgər təsəvvür etsə idi ki, onun üçün necə darıxacaq, bəlkə vətənə qayıtmazdı. Gedişindən əvvəl Evanın ana olacağını belə bilmirdi. Bilsəydi, yəqin ki, Almaniyada qalardı. Eva Midhətin gedişindən sonra bilir ki, ana olacaq. Amma bu haqda Midhətə yazmağına qüruru mane olur, həm də o, məktub yazmağı sevməzdi.

Almaniyadan qayıtdıqdan sonra Bakıda yaşayır. Şəhərdə Midhət bəy və şəhər meri Novikov arasındakı münasibətlərdən əhvalatlar gəzirdi. Doğmaları və tanışları Midhət bəydən soruşardılar: “Midhət, o səndən nə istəyir?” Midhət bəy cavab verərdi: “İtlər həmişə çobanın çomağına sürtünürlər”.

Novikov düzgün insan idi, amma ən adi yaltaqlığa qarşı laqeyd deyildi. Onun bu zəif cəhətini bilən insanlar, özünə eşitdərəcək dərəcədə Novikova yaltaqlanardılar. Bir dəfə şəhər meri iclas zamanı siqaret çəkməyi qadağan edir. Bunu fürsət bilən deputat Gevorq Məlikov (Məlikyan), guya ki, yanında dayanan Novikovu görməyərək yaltaqlıq edərək deyir ki, Novikov bir ata kimi sizin sağlamlığınızın qeydinə qalır. Midhət bəy öskürərək ətrafda toplaşanların diqqətini özünə cəlb edir və deyir ki, Novikov çox səmimi insandır, bu qadağada məqsədi, sizə şərq yaltaqlığınızı və ədəbsizliyinizi göstərməyə imkan yaratmaqdır. Bununla sizin kimi insanları tanımaq və sizlərdən qorunmaq istəyir. Gevorq Məlikov susmağa məcbur olur və əsəbiliyi sifətindən hiss olunur.

Midhət bəy iclas zalında Gevorq Məlikovla, onun fikirlərinin əsassız və yalan olması səbəbindən mübahisələr edərdi. Onun bu hərəkəti müsəlman deputatları çox sevindərərdi. Midhət bəy yanlış hərəkət edən müsəlmanlara qarşı da eyni mövqedə idi. Novikov Midhət bəyin və onun bacısı əri Əlimərdan bəy Topşubaşovun “təkəbbürünü qırmaq” istəyini özünə şərəf məsələsi sayırdı.

Artıq Bakıda tanınan Midhət Məlikovun qəribə arzulrı var idi. O, gözəl tələbəlik illəri keçirdiyi, mühəndislik təhsili aldığı Almaniyaya qayıtmağı da arzulayırdı. Təmiz səliqəli küçələr, sarışın qızlar, yaşıl futbol meydançası üçün darıxardı. Almaniyada top ilə oynamağı öyrənmiş və bu oyunu sevmişdi, futbolsuz çox darıxardı. Almaniyada o, qızlardan əlavə, futbola və velosipedə olan iki sevgi də qoyub gəlmişdir. Əgər anasının göz yaşları, təkidi, ailəni rüsvay etmək iradı olmasa idi, Midhət özünə velosiped alardı. Futbol oynamaq üçün isə, ən azından iki komanda lazım idi. Bakıda həvəskarlarından ibarət futbol klubu yaratmaq istəyirdi. Amma müsəlmanların nərdi və qəlyanı tərk etmələri, qısa tumanda və isti havada top qovmaları real, inandırıcı deyildi.

Bir dəfə qəfildən, icazəsiz Murtuza Muxtarovun kabinetinin qapısı açılır və Midhət bəy otağa daxil olur. Murtuza bəylə salamlaşır, otağa göz gəzdirərək nazir Petra Arkadiyeviçin güllənləndiyi xəbər verir. Təəssüfləndiyini bildirən Muxtarov, “Bunun bizə nə dəxli var? Bu nazir sənin nəyindir?” deyə soruşur. Midhət bəy cavab verir ki, yəni anlamırsınız ki, bu özündənrazı, lovğa adamlar müdafiəsiz çarı öldürəcəklər və yer üzündə öz cənnətlərini qurmaq istəyəcəklər. Onların bu cənnəti bizim üçün cəhənnəm olacaq. Sənin tikdirdiyin bu qalaya da gələcəklər, həm də silahla gələcəklər. Bax bizə belə dəxli var. Daha sonra sakit danışan Midhət bəy daha ucadan və ötkəm səslə əlavə edir: “Hazırda çardan daha çox, bu insanların hakimiyyətləri var. Onlara mane olan istədikləri şəxsi öldürürlər. Dünən onlar rüşvət almaqdan imtina edən polisi, bu gün naziri öldürüblər və sabah çarın özünü öldürəcəklər. Və bir-birinin arxasınca insanları öldürməyə başlayacaqlar, səni milyonlarına görə öldürəcəklər, yanında duran Ploşkonu arxitektor olduğu üçün öldürəcəklər”. Otaqda olan digər şəxsi, sonradan inqilabçı olan şəxsi göstərib deyir ki, onu da öldürməyə bir səbəb tapacaqlar.

Midhət bəy bir müddət Kazan şəhərində yaşayıb, 42 yaşında əslən Kazandan olan Lidiya ilə evlənib. Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğalından təxminən 5 il sonra ailəsi ilə birlikdə Bakı şəhərinə qayıdır. 1925-ci ildə Yerli Təsərrüfat Baş İdarəsinin Elektrikləşmə şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin olunub. Şamaxıda və Lənkəranda, Xanbulaqçay üzərində su elektrik stansiyası qurmaq niyyətində olub.

Midhət bəyin cəsarəti, həmişə düzgün danışması, sözünü deməsi Lidiyanı şox narahat edərdi. Lidiya ərindən xahiş edərdi ki, qızları Fatiməni düşünsün, güllələnməsin deyə belə dəhşətli sözlər danışmasın. Midhət bəy həyat yoldaşına deyərdi ki, indiki insanlar ancaq öldürməyi, qarət etməyi bacarırlar. Amma, qorxma, onlar mənə heç nə etməzlər, mən mühəndisəm və onlara lazımam.

Amma Midhət bəy Stalin rejimini qiymətləndirməyi bacara bilməmişdir. Yeni rejimin fanatikləri olan gənc nəsil yetişdirdilər və onların arasında mühəndislər də var idi. 1935-ci ildə Lənkəranda həbs edilərək qolları qandallı Bakıya aparılıb. İlk ifadəsindən əsəbləşən müstəntiqlər onun barmaqlarını sındırmışdılar. Bu haradasa Midhət bəyin xeyrinə oldu. Barmaqları sındığı üçün özü ifadərini yaza bilmədi. Müstəntiqlər isə onun Stalin və partiya haqqında söylədiyi sözləri protokola yazmağa cəsarət etmədilər. O dövrdə bu tip protokolların müstəntiq tərəfindən doldurulması belə qorxulu idi. Midhət bəyin istintaqda söylədiklərini nisbətən yumşaq sözlərlə əvəz edib protokola yazdılar. Nəticədə Midhət bəyə 10 il iş verdilər. Həbsindən beş il sonra, müharibə ərəfəsində bacısı Qərib Soltanın yanına Sibirdən bir nəfər gəlmişdi. Onun bildirdiyinə görə, Sibir sürgünündə olanlar arasında Mithədin boyük hörməti var. Bir çox mübahisələri həll edən bəyi orada Mitya adlandırırdılar.

Midhət bəyin həbsindən sonra, həyat yoldaşı və qızı Fatimə Qərib Soltan xanımla birlikdə yaşayıblar. Lidiya əri həbs olunandan sonra siqaret çəkməyə başlayıb. Nəvəsi olandan sonra isə siqareti tərgidib. Ona elə gəlirdi ki, Midhət evə qayıdıb. Fatimənin oğlunu Midhət bəyin dul qadını tərbiyə etdi və nəvə, “babası Midhətin surətidir” sözlərini tez-tez eşidərdi.

Midhət bəyin 1937-ci ildə güllələndiyini yazırlar. Bəzi mənbələr isə 1940-cı ildə, yolda getdiyi zaman büdrəyib yıxılaraq vəfat etdiyini bildirirlər. Onu dəfn etməyi və yenidən işə qayıtmağı iki məhkuma tapşırırlar. Bu məhkumların bəxti gətirir, yaxınlığında qəbiristanlıq olur, Midhət bəyi dəfn etdikdən sonra, iki saat bu qəbiristanlıqda dincələ biliblər.