Zərdab rayonu Dəkkəoba, Böyük Dəkkə, Bala Dəkkə və Təzəkənd kəndləri

Azərbaycanda qohum olan ailələrin bir-birinə yaxın yerlərdə yurd salıdığı yaşayış məskənləri, müxtəlif bölgələrdə məhlə, oba, oymaq, şenlik, dəkkə, dingə, qışlaq, dəngə, yaylaq, tirə, koma, basalaq və sairə adlarla tanınmışdır. “Dəkkə” sözü bəzi alınma sözlər kimi çoxmənalılıq qazanmışdır. Uyğur dilindən alınan fars mənşəli “dəkkə” sözü “zərbə, kobud münasibət” mənasını da verir. “Ərəb və fars sözləri lüğəti”ndə “dəkkə” sözü “dağ keçisi”, “vəhşi keçi”, “səki”, “pəyə”, “tövlə” anlamındadır. “Dəkkə” sözü iri heyvanların aşığı, maçası mənasında da işlədilir. “Dəkkə” adlanan milli papaq növü də olub.

Tanınmış tətqiqatçı-jurnalist Əjdər Fərzəli “Dədə Qorqud yolu” kitabında indiki Zərdab ərazisindəki Dəkkəoba kəndinin adı ilə bağlı yazır ki, “dəkkə” sözü “dək”, “dekabr”, “dekada”, “deka-meron” sözlərindən götürülüb. Dekabr qədimdə onuncu ay məzmunu daşıyıb, necə ki, dekada, ongünlük deməkdir.

Zərdab ərazisində yerləşən kəndlərin adlarındakı “Dəkkə” sözünü, “hündür yer” mənasında da işlədilən “dingə” sözü ilə bağlı olduğunu, yaşayış məntəqələrinin nisbətən hündür ərazidə salındığı üçün belə adlandırıldığını da bildirirlər.

Hazırda Zərdab rayonu ərazisində “dəkkə” toponimi ilə bağlı Böyük Dəkkə və Dəkkəoba kəndləri var. Bala Dəkkə adlanan yaşayış məskəni isə artıq bir kənd kimi mövcud deyil, təbii inkişaf nəticəsində Təzəkənd kəndi ilə birləşmişdir. Mənbələr hələ 1700-ci illərdə indiki Dəkkəoba və Böyük Dəkkə kəndlərinin ərazilərində yaşayış məntəqələrinin olduğunu yazırlar.

Dəkkəoba kəndi

Dəkkəoba kəndi “dəkkə” və “oba” sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Oba kiçik yaşayış məskənlərinə verilən addır. Daimi yaşayış məskənindən aralı salınan obada adətən qohum ailələr məskunlaşırdı. Otlaqlardan səmərəli istifadə etmək məqsədilə həm yaylaqlarda, həm də qışlaqlarda obalar xırda vahidlərə, dəngələrə bölünürdülər. Xalq “oba” sözünü oykonimlərdə yaşada bilmişdir. Ayrı-ayrı bölgələrdə mövcud olmuş belə obalar kəndə çevrilərkən, bəzən kənd adlarında “oba” komponentini də saxlayırdı. Zərdab rayonu ərazisindəki Otmanoba, Qoşaoba, Dəkkəoba yaşayış məntəqələri də bu tip oykonimlərdəndir.

Dəkkəoba kəndi Şirvan düzündə, Kür çayının sol sahilində, rayon mərkəzindən 5 kilometr şərqdə yerləşir. Ərazisi 1838 hektar, əhalisinin sayı təxminən 1250 nəfərdir. Kənd əhalisi əsasən maldarlıq, əkinçilik, baramaçılıq, quşçuluq, balıqçılıq ilə məşğul olur.

Dəkkəoba “dəkkəlilərə məxsus oba” deməkdir. Obanın ilk sakinlərinin XIX əsrdə indiki Böyük Dəkkə kəndindən ayrılıb gələn ailələrin olduğu bildirilir. Əvvəllər Kiçik Dəkkə, Məscid oba və Məscidli oba da adlandırılmışdır. Əjdər Fərzəli Dəkkəoba kəndinin “onuncu oba” mənasını verdiyini yazır.

XIX əsrin sonlarında, Dəkkəoba ərazilərində Quşçu tayfasının nümayəndələri olan Lələ Əhmədli nəslinin nümayəndələri məskunlaşdıqdan sonra, yaşayış məntəqəsi tədricən böyümüşdür. Quşçu qədim türk tayfasıdır. Quşçu oykonimi öz arealının genişliyinə görə diqqəti cəlb edir. Türkdilli əhalinin yaşadığı ərazilərdə bu etnotoponim geniş yayılmışdır. Tədqiqatçılardan bəzilərinin fikrincə bu toponim hun qəbilələrindən olan quşanların (qara hunların) adı ilə bağlıdır. Lələ Əhmədli qədim Quşçu tayfasının bir ailə sülaləsidir. Lələ Əhmədli oba ailələri indiki Zərdab ərazilərində, Dəkkəoba, Dəli Quşçu, Xanməmmədli, Hüseynxanlı kəndlərində və eləcə də Vəlixanlı, Nəcəfalılı (indiki Qoşaoba) yaşayış məntəqələrində daimi məskunlaşmışdılar.

Yaşayış məntəqəsinin əraziləri Göyçay qəzasının Lələ Əhmədli kənd icmasına mənsub olub. Tədricən inkişaf edən Dəkkəoba Göyçay qəzasının kəndi kimi qeydə alınmışdır. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruldduqdan sonra, Dəkkəoba Göyçay qəzasının Zərdab bölgəsinin, Göyçay rayonunun, 1935-ci ildən isə yeni yaradılan Zərdab rayonunun kəndi olub. Lələ Əhmədli Dəkkəoba adlanan kənddə 1917-ci ildə 54 ev, 1921-ci ildə 60 ev olub. 1933-cü ildə kənddə kollektivləşmə aparılmamış, 33 fərdi təsərrüfatda 249 nəfər əhali yaşamışdır. Kənd ötən əsrin 60-cı illərində İsaqbağı kənd sovetliyinin, 70-ci illərdən sonra Dəli Quşçu kənd sovetliyinin, müstəqilliyimiz ilk illərində isə Dəli Quşçu kənd inzibati ərazi dairəsinin tərkibinə daxil olub. 05 iyul 2000-ci il tarixdə Dəli Quşçu kənd inzibati ərazi dairəsinin tərkibindən ayrılaraq, Dəkkəoba kənd inzibati ərazi dairəsi yaradılıb.

Böyük Dəkkə kəndi

Dəkkə toponimi ilə bağlı digər kənd Böyük Dəkkə kəndidir. Kənd Şirvan düzündə, Kür çayının sahilində, rayon mərkəzindən 7 kilometr şərqdə yerləşir. İsaqbağı inzibati ərazi dairəsinin tərkibinə daxildir. Ərazisi 440,43 hektar, əhalisi təxminən 400 nəfərdir. Əhalinin əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq, quşçuluq, taxılçılıq, meyvəçilik, baramaçılıq, bostançılıq, balıqçılıqdır.

Yaşayış məntəqəsi kimi XIX əsrdə formallaşıb. Obanın Hacıəsədli nəslinə mənsub ailələr tərəfindən salındığı bildirilir. Tarixi sənədlərdən aydın olur ki, XIX əsrin sonlarında Böyük Dəkkənin 25 təsərrüfatında 138 nəfər əhali yaşayıb.

Böyük Dəkkə 1929-cu ilədək Bakı quberniyasının, Azərbaycan Cümhiriyyətinin və Azərbaycan SSR-nin inzibati ərazisi olan Göyçay qəzasının, 1929-1935-ci illərdə Göyçay rayonunun tərkibində yerləşib, 1935-ci ildən isə yeni yaradılan Zərdab rayonuna daxil edilib. Böyük Dəkkə kəndində 1917-ci ildə 24 ev, 1921-ci ildə isə 30 ev olub. 1933-cü ildə Böyük Dəkkə kəndinin 33 fərdi təsərrüfatında 250 nəfər əhali yaşayıb. Böyük Dəkkə kəndi Zərdab rayonu təşkil olunandan İsaqbağı inzibati ərazisinin tərkibində yerləşir.

Böyük Dəkkə “böyük oba” mənasındadır. Böyük olduğuna və digər eyniadlı yaşayış məntəqələrindən, Kiçik Dəkkə (Dəkkəoba) və Bala Dəkkədən fərqləndirmək üçün belə adlandırılmışdır. Araşdırmaçılar, eləcə də Nazim Tapdıqoğlu “Dəkkə” sözünü dik, dəngə “sözü” ilə bağlayırlar və yaşayış məntəqəsinin adının Dikkə kimi yarandığını ehtimal edirlər.

Dəkkəlilər yaxşı baramaçı və balıqçı sayılıblar. H.Zərdabi də XIX əsrin sonlarına yaxın Zərdabdakı Dəkkə kəndinin balıq vətəgəsini bir neçə illiyə icarəyə götürdüyünü və ov yerlərini pulsuz olaraq dəkkəlilərə verdiyini yazmışdır.

XX əsrin ortalarına qədər kənd ərazisində balıqçıların ov yeri, göl olub. Gölü kəndin adına uyğun olaraq Dəkkə gölü adlandırıblar. Hazırda həmin gölün ancaq qurumuş çökəkliyi qalıb. Qonşu İsaqbağı və Böyük Dəkkə kəndləri arasında suyu duzlu olan göl də var. Suyun duzlu olması səbəbindən gölü el arasında Şorçala gölü adlandırırlar.

Bala Dəkkə kəndi

Bala Dəkkə yaşayış məntəqəsi hazırda Təzəkənd kəndi ilə birləşmişdir. Hacı Əsədli nəslinə mənsub ailələr tərəfindən salınan Bala Dəkkənin tarixi XIX əsrdən başlayır. Üzün müddət rayonun icra strukturlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışan, rayon qəzetinin əməkdaşı olmuş, Təzəkənd sakini, jurnalist Fərasət Bilalov bildirir ki, Bala Dəkkə sakinləri əvvəllər Kür çayının indiki yatağında, Hacı Mahmudlu adlanan obada məskən salıblar. Həmin dövrdə çayın yatağı xeyli aralıdan, təqribən 500-600 metrlik məsafədən keçdiyi üçün oba sakinlərinə təhlükə törətməyib. Sonralar Kür çayının yatağı dəyişdirilib və çay obanın lap yaxınlığından axıb. Daşqınlar səbəbindən sakinlərin oba ərazisində yaşaması mümkün olmayıb və onlar təqribən 400-500 metr aralıda olan Böyük Dəkkə yaxınlığına köçüblər. Yaşayış məntəqəsini Böyük Dəkkədən fərqləndirmək üçün Bala Dəkkə adlandırıblar. Bala Dəkkə kəndində 1917-ci ildə 17 ev, 1921-ci ildə isə 18 ev olub.

Bala Dəkkənin təsərrüfat həyatında baramaçılıq, pambıqçılıq və daha çox balıqçılıq üstünlük təşkil etmişdir. Sakinlər həm satmaq, həm də qida kimi balığın kürüsünə daha çox üstünlük verirdilər. Balıq, Böyük Vətən müharibəsi illərində Bala Dəkkəliləri və eləcə də Kür sahilində yaşayan digər sakinləri aclıqdan qurtaran əsas qida olmuşdur.

1933-cü ildə Bala Dəkkə kəndinin 20 təsərrüfatında 128 nəfərin yaşadığı haqqında məlumat var. Fərasət müəllim bildirir ki, Bala Dəkkədə kolxoz 1935-ci ildə yaradılıb və onun ilk sədri Süleyman Süleymanov olub. Süleyman kişi tək kənddə deyil, bütün rayonda müdrik, sözü keçən ağsaqqal kimi tanınıb. Kolxoz o vaxtlar Respublika Nazirlər Sovetinin Sədri işləmiş Hüseyn Rəhmanovun adını daşıyıb, pambıq yığımında fərqləndiyi üçün Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Sərgisində də iştirak edib. Sonrakı illərdə Bala Dəkkə Təzəkənd kəndinə, təsərrüfatı isə "Kommunist" kolxozunun tərkibinə birləşdirilmişdir.

Təzəkənd kəndi

Təzəkənd Zərdab rayonu inzibati ərazi vahidində kənddir. Kəndi Zərdab şəhərinin şimal-şərqdən 500 metrliyində, Kür çayının sahilində yerləşir. Ərazisi 1365 hektar, əhalisi təxminən 1130 nəfərdir. Əhali heyvandarlıq, əkinçilik, yemçilik, quşçuluq, meyvəçilik, baramaçılıqla məşğul olur. Kənd sakinləri Zərdab şəhərində yerləşən dövlət və özəl strukturlarda da çalışırlar.

Hazırki Təzəkənd əraziləri Zərdab kənd icmasına daxil edilən ərazilər olub. Təsərrüfat işləri zamanı tapılan mis sikkələrə, məişət əşyalarına görə bu ərazilərin qədim insan məskənləri olması bildirilir. Zərdab-Mollakənd yolunun sağ hissəsindən kiçik küp qəbir də aşkar edilmişdir. Təəsüf ki, şumlama prosesi zamanı küp qəbir dağıdılmışdır. Ərazidən tapılan boğaz hissəsi dar olan tayqulp qab isə son antik-ilk orta əsrlərin başlanğıcına aid edilmişdir.

“Təzəkənd” yeni kənd mənasındadır. Təzəkənd kəndi adından da göründüyü kimi elə də qədim tarixə malik olan kənd deyil. Yaşayış məntəqəsi Sovet Hakimiyyəti qurulduqdan sonra Gəndəbil, Şıxbağı, Nəzəralı, Əlibəyli və Zərdab kəndlərindən köçüb gəlmiş ailələr tərəfindən salınıb. Təzəkənd hazırda Zərdab şəhərinin bir hissəsinə çevrilmişdir. Yaşayış məntəqəsini şəhərlə böyük su kanalı ayırır.

Yaşayış məskəninin yuxarı məhəlləsi indi də yaşlı əhali tərəfindən “Dəkkə” adlandırılır. 1933-cü ildə Təzəkəndin 39 təsərrüfatında 98 kişi, 80 qadın olmaqla 178 nəfər əhali yaşayıb. 1935-ci ildə Təzəkənd kəndində Kaqanoviç adına kolxoz qurulub və bu kolxoza Səfərəliyeva Türfə Səfərali qızı rəhbərlik edib. Zardab.com.az saytının məlumatına əsasən kolxoz sədri Türfə ilə Qaçaq Saday arasında maraqlı bir hadisə baş verib. “Qadından kolxoz sədri olmaz” düşüncəsi və Türfəni öldürmək məqsədi ilə Saday bəy kəndə gəlir. Sədrin yaşadığı həyətə daxil olur, Türfə onu qarşılayır. Saday bəyin kəndə gəldiyini bilən silahlı milis işçiləri də həyətə daxil olurlar. Saday bəyə öz həyətində gizlənməsinə şərait yaradan T. Səfərəliyeva milisləri, “Saday bəy mənim qorxumdan bu kəndə gələ bilməz” söyləyərək yola salır. Saday bəy gizləndiyi yerdən çıxır, üzünü qadına tutaraq ,”Sən kişi qeyrətli qadınsan, mən səni öldürməyə gəlmişdim, sən isə mənə həyat bağışladın, sənə bir can borcluyam, əvəzini necə çıxa bilərəm?” deyə müracit edir. T. Səfərəliyeva ona “şəxsən mənə heç nə lazım deyil, sözüm təkcə budur ki, bir də bizim kəndə yaxın düşmə, camaatımızı incitmə” cavabını verir. Şahidlərin dediklərinə görə o gündən sonra Saday bəy bir daha Təzəkəndə üz tutmur.

Kənd Sovet hakimiyyətinin sonrakı dövrlərində “Kommunist” kolxozunun tərkibinə daxil edilmişdir. Kolxoz dövründə Təzəkənd əhalisi yaxşı baramaçı və pambıqçı hesab olunurdu.

XX əsrin sonlarında, XXI əsrin əvvəllərində kənd ərazisi Zərdab-Mollakənd şossesinə doğru daha da genişlənmişdir. Yeni salınan yaşayış massivində Zərdab şəhərindən gələn əhali də məskən salmışdır.

Təzəkənd kənd ərazisində məhsuldarlığı saniyədə 3 kubmetr olan yeni sugötürücü qurğu və nasos stansiyası tikilib istifadəyə verilib.

Azərbaycanın 18 rayonunun ərazisində Təzəkənd adlanan kəndə rast gəlinir. İndi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycanda bu adda 6 kənd olub. İran ərazilərində 1 şəhər, 10 qəsəbə və kənd olmaqla 11 yaşayış məntəqəsi, Gürcüstanda isə 2 kənd Təzəkənd adlanır.

Böyük Dəkkə kənd sakinləri Abdullayev Nurlan Rasim oğlu, İsayev Sahib Ağahüseyn oğlu, Məmmədov Kamran Nurəddin oğlu, Məmmədov Namiq Aslan oğlu, Dəkkəoba kənd sakinləri Eyvazov Söhrab Nadir oğlu, Şıxəliyev Elşad Əlişad oğlu, Təzəkənd sakinləri İsaqov Zakir Nüsrət oğlu, İsrəfilov Məhəmməd Şahvələd oğlu Qarabağ müharibəsində şəhid olublar. Nurlan Abdullayev III dərəcəli "Hərbi xidmətdə fərqlənməyə görə" medalı ilə təltif edilib.

Bəxtiyar Əsədli