Şirvan əyaləti (1820-1840-cı illər)

Şirvan toponiminin mənası haqqında fikirlər müxtəlifdir. V.F.Minorski “Şirvan” sözünün şir, yaxud şər tayfasının adından törəməsi ehtimalını irəli sürərək yazır: "Şirvan adını Şərqi Qafqazın bir sıra yerlərinə Xəzərin cənub sahillərindən (Gilan, Deyləm) köçüb gələnlərin köhnə məskənləri ilə bağlılığını göstərən adlar sırasına daxil etmək mümkündür". Abbasquluağa Bakıxanov isə “Gülüstani-İrəm” əsərində yazır: “Təqvimülbüldan müəllifi deyir ki, Şirvanı Sasani sülaləsindən olan Ənuşirəvani-Adil bina etmişdir, bu cəhətdən onun adı ilə tanınmışdır. ”Ənu” ləfzi çox işlənmək nəticəsində atılmışdır. Bəziləri deyirlər ki, Şirvanın əsli Şirvand, yəni şir olan yer olub, sonra Şirvan olmuşdur. Əmin-Əhməd ”həft-iqlim” adlı əsərində deyir ki, Şirvan, əvvəllərdə bir şəhərin, sonra isə bir ölkənin adı olmuşdur.”

Şamaxı xanlığının işğalı

Şirvan həm coğrafi mövqeyinə, həm də sərvətlərinə görə daim iğtişaşlar gedən ərazi olmuşdur. Ərəblər, monqollar, Səfəvilər, ruslar, farslar, Osmanlılar həm bir-biri ilə, həm də yerli hakimiyyət ilə döyüşmüş və bu ərazi müxtəlif dövrlərdə dəfələrlə düşmən əlinə keçmişdir. XVIII - XIX-ci əsrlərdə rus, fars və osmanlı qüvvələri Şirvanı ələ keçirmək üçün həm bir-biri ilə, həm də Şirvan (Şamaxı) xanlığı ilə müharibələr etmiş və sonda ruslar Şirvanı işğal etməyə müvəffəq olmuşdular.

XVIII əsrdə Rusiya ilə Şamaxı xanlığının münasibətləri daha gərgin olub. Əsrin 90-cı illərinə qədər rus ticarətində Şamaxı mühüm rol oynasa da, Ağa Məhəmməd şah Qacarla toqquşmaq təhlükəsi Rusiyaya Şamaxı xanlığını işğal etməyə imkan vermirdi. XIX əsrin ilk illərində isə Rusiyanın Gürcüstan və Azərbaycan torpaqlarının işğalına başlaması I Rusiya-İran müharibəsinin başlanmasına səbəb oldu və Şamaxı xanlığının müstəqilliyi real təhlükə qarşısında qaldı. Şamaxı xanlığı 1805-ci il dekabr ayının 27-də Rusiya tərəfindən işğal olundu. Qüvvələrin qeyri-bərabər olması və Azərbaycan xanlarının bir cəbhədə birləşməməsi səbəbindən, 12 oktyabr 1913-cü ildə İran və Rusiya arasında bağlanan Gülüstan müqaviləsinə əsasən 8 Azərbaycan xanlığı, o cümlədən Şamaxı xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı. Rusiya öz hiyləgər siyasətinə uyğun olaraq ilk əvvəl bəzi xanlıqlar kimi Şamaxı xanlığının da daxili müstəqilliyinə toxunmadı. Lakin imperiya bölgədə öz mövqelərini möhkəmləndirdikdən sonra, 1820-ci ildə Şamaxı xanlığı ləğv edildi və ərazidə mahallardan ibarət olan Şirvan əyaləti təşkil edildi. Şamaxının son xanı Mustafa xan İran dövlətinə qaçdı və XIX əsrin 20-ci illərində bir-neçə dəfə xanlığını geri qaytarmağa cəhd etsə də, buna nail ola bilmədi.

Əyalətin yaradılması

İşğal edilmiş xanlıqların ərazilərində yeni inzibati ərazilər yaradılmışdır. Şimali Azərbaycan torpaqlarında Bakı, Quba, Şirvan, Şəki, Qarabağ və Talış əyalətləri, Yelizavetpol və Car-Balakən dairələri, Qazax və Şəmşədil inzibati əraziləri (distansiya) və İrəvan vilayəti yaradılmışdır.

Əyalətlər iki dairədə birləşdirilmişdir. Birinci dairəyə Şirvan, Şəki, Qarabağ və Talış əyalətləri, ikinci dairəyə isə Bakı, Quba, Dərbənd əyalətləri daxil idi. Dairələrə hərbi dairə rəisləri rəhbərlik edirdi. Şamaxı əyalətinin daxil edildiyi dairəyə hərbi dairə rəisi 1824-cü ildə təyin edilmiş və idarəetmə mərkəzi Şuşa şəhərində yerləşirdi. Əyalətin rəhbərliyi Qafqazın Baş komandanı tərəfindən rus ordusunun zabitlərindən təyin edilmiş komendantlara həvalə olunmuşdur. Komendant idarəçiliyinə təsərrüfat, məhkəmə, polis və gizli bölmə adlanan idarəetmə strukturları daxil idi. Komendantlara böyük səlahiyyətlər verilmişdir, onlar dövlət xəzinəsinə, yerli müəssisələ nəzarət edir, mahallara naibləri, məmurları təyin edir, vergilərin yığılmasını həyata keçirir, yolların və körpülərin vəziyyətinə cavabdeh idilər. Komendatlar eyni zamanda çarizmin Azərbaycandakı yerinin və siyasətinin möhkəmlənməsinə cavabdeh idilər. Gizli bölmə əhalinin əhvalını, rus hakimiyyətinə münasibətləri öyrənirdi.

Xanın mülki, kəndləri, torpaqları komendantlar tərəfindən müharibədə və mülki xidmətdə fərqlənənlərə verilirdi. Mülklərin verilməsi dairə rəhbərliyi, Baş komandan və hətta imperator tərəfindən də həyata keçirilirdi. Keçmiş Şamaxı xanı Qasım xana çar I Aleksand tərəfindən 16 kənd verilmişdir.

Əyalətdə komentantın rəhbərliyi ilə, tərkibi yerli bəylərdən təyin edilmiş iki divanbəyindən, yerli əhalidən təyin edilmiş iki köməkçidən və şəriəti təmsil edən molladan ibarət olan məhkəmə (divanxana) yaradılmışdır. Yerlərdə də şəriət məhkəmələri fəaliyyət göstərirdi.

Yerlərdə köhnə idarəetmə bölgüsü saxlanılmış, əyalət mahallara bölünmüşdür. Mahallar yerli bəylərdən təyin edilmiş naiblər tərəfindən, kəndlər isə yüzbaşı və kəndxudalar tərəfindən idarə olunurdu. Şirvan əyalətində xanlıq dövründəki mahal bölgüsü saxlanılmışdır, belə ki, əyalət Salyan, Muğan, Rudbar, Xançobanı, Lahıc, Qarabağlar, Qoşun, Nəvai, Həsən, Qarasubasar, Xazayurt, Houz, Qəbiristan, Əkərət, Sərdurin, Bölükət və Elat mahallarına bölünürdü. Kənd idarəçiliyində də elə bir ciddi dəyişikliklər edilməmişdir. Mənbələrin bildiklərinə görə, XIX əsrin əvvəllərində Şirvanda, Salyan da daxil olmaqla, təxminən 144 min əhali yaşayıb.

1824-cü ildə Köhnə Şamaxı yerində şəhər yenidən quruldu və əhali burada məskunlaşmağa başladı. Polis rəisi (qalabəyi) və yerli əhalidən təyin edilmiş iki pristavın (yüzbaşının) rəhbərlik etdiyi şəhər polis idarəsi təşkil olunmuşdu.

Ermənilərin və rusların Şirvana köçürülməsi

Rus işğalından dərhal sonra xeyli erməni ticarət adı ilə Azərbaycanda, o cümlədən Şirvanda məskunlaşmağa başladı. XIX əsrin 20-ci illərində, xanlıqların Rusiya tərəfindən tamamilə işğalından sonra İrandan və Türkiyədən gətirilən erməni ailələri kütləvi sürətdə Azərbaycan ərazilərində, o cümlədə Şamaxı ətrafında yerləşdirilirdi. N.A.Abelov yazırdı ki, XIX əsrin əvvəllərində, hələ Mustafa xanın rəhbərliyi dövründə kifayət qədər erməni əhalisi Şirvanda yerləşdirilmişdir. Abelov bildirir ki, XIX əsrin 30-cu illərində də İrandan ermənilərin köçürülüb gətirilməsi nəticəsində Şamaxı, Şirvan ərazilərində, o cümlədən sonradan yaradılan Göyçay qəzasında yeni erməni kəndləri yaranmışdır. Yeni yaradılmış erməni yaşayış məntəqələri kənd adlarında da özünü büruzə verirdi. Məsələn, Alpout Tatar və Alpout Erməni adlanan kənd adlarında olduğu kimi. Erməni ailəri həm də türk, müsəlman kəndlərində yerləşdirilirdi.

1828-ci ildə, Türkmənçay müqavilsindən sonra Azərbaycanda, o cümlədən Şirvanda ruslar da məskunlaşmağa başlamış və nəticədə ərazidə rus kəndləri yaranmışdır. Rusların Azərbaycanda yerləşməsi mərhələr üzrə davam etmişdir. Çar məmurları dəfələrlə vurğulayırdılar ki, rus köçkünləri yerli müsəlman əhalidən kasıb olmamalı, əksinə, daha da varlı olmalıdırlar. Nəticədə, rus köçkünlərinin iqtisadi və hüquqi vəziyyəti, yerli Azərbaycan kəndlilərinin vəziyyətindən müqayisə olunmaz dərəcədə yaxşı idi.

Əyalətin ləğv edilməsi

İdarəetmə orqanlarında və məhkəmələrdə işlər rus dilində aparılırdı, yerli qulluqçular rus məmurları ilə əvəz edilirdi. Bürokrat məmurlar yerli əhalinin şikayətlərini həll etmir, onları incidirdilər. Bu və digər səbəblərdən Azərbaycan ərazilərində narazı insanlardan ibarət silahlı dəstələr yarandı və bu dəstələr çar məmur və zabitlərinə, kişik hərbi dəstələrə hücum etməkdən belə çəkinmirdilər. Hərəkatların genişlənməsindən çəkinən imperiya tərəfindən komissiya yaradıldı və yerlərdəki vəziyyət araşdırılmağa başlandı. Yoxlama zamanı məmurlar tərəfindən əhaliyə qarşı xeyli haqsızlıq faktları üzə çıxdı. Yerli polis idarələrində baxılmamış şikayətlərin sayı da kifayət qədər idi.

XIX əsrin 30-cu illərində komendant idarəetməsi də özünü doğrultmadı. Zabitlərdən təyin edilmiş komendantlar eyni vaxtda hərbi rəis, məhkəmə, mülki rəhbərlik vəzifələrini və dövlət xəzinəsini nəzarəti yerinə yetirə bilmirdilər. Odur ki, 1840-cı ildə Qafqazın yerli idarəetmə sistemində əhəmiyyətli dəyişiklik edildi və Rusiyanın quberniyalarında olduğu kimi vilayətlər, qəzalar və bölgələr yaradıldı. 22 aprel 1840-cı il tarixdə, I Nikolayın fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Zaqafqaziya diyarının bölünməsi haqqında əsasnamə”sinə uyğun olaraq, Cənubi Qafqazda Kaspi (Xəzər) vilayəti təşkil edilmiş, 01 yanvar 1941-ci ildə bu fərman qüvvəyə minmişdir. Şamaxı əyaləti və daxil olduğu dairə bir inzibati ərazi kimi ləğv edilmiş və Xəzər vilayətinin tərkibinə daxil edilmişdir. 1846-cı ilə qədər mövcud olmuş vilayət inzibati cəhətdən 7 qəzadan, Şamaxı, Qarabağ, Şəki, Talış, Bakı, Quba və Dərbənd qəzalarından ibarət idi. Şamaxı qəzası Şirvan əyaləti və Salyan torpaqları əsasında yaradılmışdı, mərkəzi Şamaxı şəhəri idi. Qəza 6 bölgəyə, Bərgüşad, Salyan, Qəbiristan, Lahıc, Xançoban və Qoşun bölgələrinə bölünmüşdür.