Zərdab rayonu Xasa yaşayış yeri

Zərdab rayonunun Xasa adlanan yaşayış məntəqəsi təbii inkişaf nəticəsində Körpükəndlə birləşmiş və hazırda rəsmi olaraq bir kənd kimi mövcud deyil. “Xasa arxı” adlanan arxın yaxınlığında yerləşən bu ərazilərdə IX – XIII əsrlərdə də yaşayış məntəqəsi olduğu ehtimal olunur.

Ötən illərdə və hazırda Azərbaycan ərazilərində Xasa toponimini ilə bağlı yaşayış məskənlərinə rast gəlinir. Yelizavetpol quberniyasında da, Gəncə ətrafında da “Xasa” sözü ilə bağlı yer, məkan adlarına rast gəlinir. Köhnə Gəncənin cənubunda Xasa yeri adlanan ərazi indi də var. Mənbələrdə Gəncənin V-IX yüzilliklərdə məhəllələrdən ibarət olduğu və bu məhəllələrdən birinin Xasa yeri adlandığı bildirilir. Yelizavetpol quberniyasına aid sənədlərdə Xasadərəli kəndinin adı çəkilir və hazırda Goranboy rayonu inzibati ərazi vahidində Xasadərəli kəndi var. Kəndin adının mənası "yaşıl dərə" kimi izah olunur. Gəncə şəhəri yaxınlığında, Samux rayonuna daxil olan Xasabağ adlanan qəsəbə də var.

Gəncə ərəblər tərəfindən və eləcə də XII əsrdə zəlzələ nəticəsində dağıldıqdan sonra, əhalinin bir qismi müxtəlif ərazilərə köçməyə məcbur olmuşdular. XIX əsrin əvvəllərində Gəncənin ruslar tərəfindən işğal edilməsi və həmçinin Sovet repressiyaları da əhalini yurd-yuvalarından didərgin salmışdır. İndiki Zərdab ərazisinin Xasa yaşayış yerində məskunlaşan ailələrin də Gəncə ətrafından gəldiyini ehtimal etmək olar.

Rus işğalından sonra indiki Zərdab rayonunun Xasa yaşayış məskəninin əraziləri Şəki əyalətinə və sonralar Nuxa və Ərəş qəzasının tərkibinə daxil edilmişdir. Bu inzibati ərazilərdən bəhs edən, tanış ola bildiyimiz sənədlərdə Xasa yaşayış məntəqəsinin adı çəkilmir. Sovet hakimiyyəti dövründə isə Zərdab rayonu ərazisində Xasa kəndi qeydə alınıb. Kənd ötən əsrin 60-cı illərinə qədər, qonşu Körpükənd ilə birlikdə Bıçaqçı kənd sovetliyinə daxil edilmişdir. Sənədlərə əsasən, əsrin 70-ci illərində Körpükənd kənd sovetliyinin tərkibinə daxil edilən Xasa yaşayış məskəni, Körpükənd kəndi ilə birləşdirilmiş və rəsmi olaraq bir kənd kimi mövcudluğunu itirmişdir.

Azərbaycanda “Xasa” sözü ilə bağlı ərazilərdə məskunlaşan ailələr türk əsilli əhali olub.

İraqın Kərkük ərazilərin də Xasa toponiminə də rast gəlinir. Səudiyyə Ərəbistanının Şərq vilayəti ərazisində Əl-Xasa adlanan ərazi var.

“Xasa” Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərində "yaşıllıq, göylük" mənasında işlənir. “Xasa” sözü “əla, yaxşı” mənasında da işlədilib. Azərbaycan şifahi ədəbiyyatında belə döndərmə var

Sənin bu xasa zülfün,

Batmaz bir tasa zülfün.

Gah çıxar seyran edər

Gah batar yasa zülfün.

Məmməd Səid Ordubadi də öz misralarında “xasa” sözündən istifadə edib. (“Gəl, müştəri, gəl görək, tazadır xasa çörək…”)

Orta əsrlərdə müsəlman ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda hökmdara və onun ailə üzvlərinə məxsus torpaq mülkiyyəti forması “xass” adlandırılmışdır. ”Xasa” sözü ilə bağlı yer adlarının “xass” sözündən götürüldüyünü də ehtimal etmək olar. Ola bilər ki, bu ərazilər keçmişdə hər hansı bir hökmdara və ya onun ailə üzvünə məxsus olub.

Nazim Tapdıqoğlu kəndin adının “xas” sözündən götürüldüyünü ehtimal edir və yazır ki, “xas” sözü “çox təmiz”, “Allah tərəfindən seçilmiş” mənasındadır.

Nizami Gəncəvinin qəhrəmanı Şirinin, Zərdabın indiki Xasa yaşayış məskəninin ərazilərində olduğu güman edilir. Şirinin at belində seyrə çıxdığı Kür sahili ərazilər, Kürbasar və Ceyrançölü Körpükənd və Xasa ərazisindədir.