“Əkinçi” qəzetinin yazarları

 “Əkinçi” qəzetinin nəşrinə icazə alan Həsən bəy Zərdabi dövrünün görkəmli ziyalılarının köməyinə  arxalanırdı. Bir çox ziyalıların, yazarların dəstəyi ilə "Əkinçi" qəzeti Azərbaycan xalqının taleyində böyük rol oynadı. “Əkinçi” yazarları bir və ya bir-neçə təxəllüsdən, imzadan istifadə edirdilər. Həsən bəyin özü isə qəzetində “Harayçı qardaş”, “Badkubəli molla”, “Xeyirxahi-İran”, “7200 4 1 210”  imzalarından da istifadə etmişdir.

  Seyid Əzim Şirvani

 Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılığının bir hissəsi “Əkinçi” qəzeti ilə bağlıdır. Həsən bəy şairlərdən bülbülü, gülü tərif və bir-birlərini həcv etməkdən əl çəkib, elm təhsil etməyin mənfəəti barəsində, eləcə də, haqsızlığı, zülmü hədəfə alan şeirlər yazmağı xahiş etmişdir. O zaman ancaq Seyid Əzim Şirvani Zərdabinin çağırışına səs vermiş, elm təhsil etməyin faydası haqqında bir-neçə şeir yazmış və bu şeirlər də “Əkinçi” qəzetində çap olunmuşdur.

 Şirvaninin ilk şeiri 1875-ci ildə qəzetin 6-cı nömrəsində dərc edilmiş və bu şeirində Həsən bəyi, xidmətlərini dəyərləndirmişdir.

Həzaran şükr kim, bir şəxsi-aliqədr hümmətdən 

Qəzet bünyadına Rusiyyədə izn aldı dövlətdən. 

Məlikzadə Həsən bəy arifi-dünya Zərdabi 

Götürdü ehli-islamı bu gün xaki-məzəllətdən.

 Şairin nəzərində “Əkinçi” qəzetinin xeyli üstünlükləri vardı və "Qəzet nədir?" şeirində də “Əkinşi” qəzetindən bəhs etmişdir.

"Xassə ol kim, "Əkinçi"yi-dana,

Əhli-islamı eyləyib ehya

Gah Peterburqdan olur guya,

Gah olur Hindi-Şərqdən peyda.

Gah Dünyadan qəzet verir xəbəri,

Gah Parisdən gəlir onun əsəri.

Kəşf edir karxanədən səməri,

Söyləyir hər kraldan xəbəri".

  Nəcəf bəy Vəzirov

 Nəcəf bəy Vəzirov hələ tələbəlik illərindən "Əkinçi"nin yaradıcı heyətinə qoşulmuş, məqalələri, eləcə də ilk publisist əsərləri “Əkinçi” qəzetində çap olunmuşdur.

 Müəlliminin ana dilində qəzet nəşr etməsini Moskvadan eşidən Vəzirov, Zərdabinin ünvanına göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Əvvəlinci iki nömrəni aldım. "Əkinçi" mənim ana dili müəllimimdir. Tərcümə üçün orijinal bir şey tapmıram. Özümünkünü yazıram. Davamı da olacaq. Qəzetin proqramını göndərin ki, nədən yazacağımı bilim."

 Nəcəf bəyin “Əkinçi”də “Nəcəf Vəzirzadə”, “Nəcəf”, “Harayçı qardaş”, “N...V...” imzalar ilə, müxtəlif mövzularda məqalələri dərc olunmuşdur. İlk məqaləsi isə Petrovsk-Razumovsk Akademiyasında mal-qaranın saxlanmasından, yem hazırlanmasından bəhs edir.

 Vəzirov 14 aprel 1877-ci ildə “Bəndi-məxsusi” məqaləsində “Pəs biz haçaq öz dərdimizin əlacının dalıycan olub, uşaqlarımıza elm öyrədəcəyik?” sualını edərək yazırdı: “Hərdəm tənha oturub fikir edirəm: xudavənda, bizim axrımız necə olacaq? Ağlımız ata-baba ağlı, getdiyimiz ata-baba yolu, heç bir dəyişilmək yoxdur. Ata-babamız xoruz və qoç döyüşdürüb, it boğuşdurub, qurşaq tutdurub, dərviş nağılına qulaq asıb, qızıl quş saxlıyıb günlərin keçirdib, biz də ki bu yolu gedirik, tələf olacayıq.”

 “Əkinçi” də çap etdirdiyi məqalələrində Nəcəf bəy Vəzirov ədəbiyyat və sənət məsələlərinə də toxunmuşdur.

  Mirzə Fətəli Axundzadə 

 Mirzə Fətəli Axundzadə “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə “Əkinçi” qəzetinin qurucusu Həsən bəy Zərdabiyə məktub ünvalamışdır. Həsən bəy Axundovun bu məktubunu cavabsız qoymamışdır. “Əkinçi” yazarlarından Əlizadə Şirvani, Əlimədəd Abdullahzadə, Mirzə Əsgər ağa Adıgözəlov da Axundzadənin məktubuna cavab yazmışdılar. Həmin məktubların yazıldığı dövrün gerçəklikləri ilə bugünkü reallıqlar xeyli fərqlidir. Amma təxminən 150 il keçməsinə baxmayaraq, bu məktub və bu məktuba verilən cavablar öz dəyərini, aktuallığını qoruyub saxlayır.

  Mirzə Əsgər ağa Adıgözəlov

 Yazıçı, aktyor, tеatrşünas, tərcüməçi və jurnalist Əsgər ağa Bakı real gimnaziyasında Həsən bəy Zərdabinin tələbəsi olmuşdur. Moskvada təhsil alan Gorani də "Əkinçi"nin nəşrinə çox sevinmişdi. ”Əkinçi” qəzetinin fəal müxbiri olmuş, 39 yazısı Əsgər Adıgözəlzadə Gorani, Əsgər Gorani, Əsgər, Gorani, Əsgər Mirzə Adıgözəlzadə Gorani imzaları ilə qəzetin bütün şöbələrində dərc edilmişdir.

 Gorani Bakı-Tiflis dəmir yolunun çəkilməsi ilə əlaqədar dövlətin qərarından, dəmir yolunun keçəcəyi yerlərdən, Peterburq kənd təsərrüfatı muzeyindən, Peterburq padşahlıq kitabxanasından məlumatlar vermiş, elm təhsil etməyin faydası barədə, kənd təsərrüfatı, su buxarı ilə yanğının söndürülməsi və sairə haqqında yazmış, rus dilində çıxan qəzet və jurnallardan maraqlı xəbərləri tərcümə edib “Əkinçi”yə göndərmişdir.

 Əsgər ağa Adıgözəlov 26 may 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetində dərc edilən məqaləsində yazırdı. “Bir baxın bizim qonşu ermənilərin elm təhsil etməyinə. Qafqazın hər bir şəhərində onların gimnaziyaya bərabər məktəbxanaları var. İrəvan yavıqlığında hətta akademiyaları da var. Amma bizim bircə də elm oxuyan məktəbimiz yoxdur. Ay qardaşlar, yaddan çıxarmayın ki, uşaqlar millətin ümididirlər və bunu bilin ki, Avropa əhlinin bir məsəli var ki, deyir: millətin gələcəkdə xoşbəxt ya bədbəxt olmağına bais uşaqların əvvəl yaxşı, ya yaman tövr ilə əlif-beyi oxumağıdır”

  Mirzə Həsən Əfəndi ibn Əlhac Abdulla Əfəndi

“Əkinçi” qəzetində şeir ilə çıxış edən ilk müxbir Mirzə Həsən Əfəndi olmuşdur. 5 sentyabr 1875-ci il tarixdə qəzetin 4-cü nömrəsində “Əkinçi qəzetinin şükrnaməsi” başlığı altında, “Məmnun” təxəllüsi ilə Tabasarandan göndərdiyi 7 beytlik bir qəzəli dərc olunmuşdur.

Xoşa kim qıldı Bakidə qəzet bünyadını məmur

Zəbani-türk ilə nabud ikən bir fazili-məşhur,

Cənabi-xacəyi-darülfünun əllame Zərdabi

Məlikzadə Həsən bəyin xətri hər dəm ola məsrur.

 Mirzə Həsən Əlqədari imzası ilə, 1875-ci ildə qəzetin 8-ci nömrəsində dərc olunan yazısında isə Qasım kəndində məktəb açmaq məsələsinin vacibliyi bildirilir, insanlara bəd əməllərdən uzaq olmaq, həyatda düzgün yol seçmələri tövsiyə olunur.

 Əlqədarinin növbəti yazısı “Məmnun Əlqədari” imzası ilə, 1876-cı ildə qəzetin 11-ci nömrəsində dərc olunmuşdur.

  Ələkbər Heydəri

 “Əkinçi” qəzetinin nəşri dövründə Mahaç-Qalada yaşamış, 1879-cu ildə Bakıya köçərək səfarətxanada qulluq etmişdi. Qəzetdə Heydəri və Ələkbər Elçizadə imzaları ilə yazıları dərc edilmişdir.

 Dünyəvi elmlərin tədrisinə üstünlük verirdi. 2 dekabr 1875-ci ildə çıxan “Əkinçi”də “dini elmləri, yoxsa dünyəvi elmləri tədris etmək lazımdır” mövzusunda mübahisələrə səbəb olan yazısı dərc olunmuşdur. Zərdabi və digər ziyalılar Heydərini müdafiə etmiş, ruhanilər isə onun əleyhinə çıxmışdılar. Heydərinin bu məqaləsinə cavab olaraq "Əkinçi"də təxminən 15 yazı dərc olunmuşdu.

 Heydəri həm öz dilimizin, həm də xarici dillərin öyrənməsinin vacibliyini yazardı. 1875-ci ildə qəzetin altıncı nömrəsində yazırdı. “Bir firəngi tacirindən soruşsan ki, Qafqazın filan şəhərində nə şey əmələ gəlir, elm üzəri ilə onu elə bəyan elər ki, sən özün mat və mütəhəyyir qalırsan. Amma o şəhərin əhlindən sual edəsən ki, kişi, sənin bağında neçə qism yemiş ağacı və nə qədər üzüm, meyvə var, qətyən deyəcəkdir hesab eləməmişəm. Firəngistan əhli zükur və ünasən üç-dörd müxtəlif dillər ilə danışırlar. Amma müsəlmanlar içində savadı olan adamlardan çox az tapılır ki, öz dilində bir dürüst məktub yazsın.”

 Qəzetdə onun Pyatiqorskdan, Petrovskidən verdiyi xəbərləri də dərc edilmişdir.

  Məhəmməd Sadıq

 Dövrünün savadlı ziyalılarından biri olan, fars və ərəb dilini mükəmməl bilən Məhəmməd Sadıq “Əkinçi”nin məktubat şöbəsində gedən məqalələrin müəlliflərindən biri idi. Qəzetdə əsasən Əhsənül Qəvaid imzası ilə yazılar dərc etdirirdi, “Hadimül-Qəvaid” və Sultanov imzalarının da ona məxsus olduğu bildirilir. O, kənd təsərrüfatından bəhs edən məqalələr yazmaqla yanaşı, insanları elm təhsil etməyə səsləyirdi. Dini, mədhiyyə xarakterli yazıları, qəsidə və həcv yazanları, gözəli və meyi vəsf etməyi şairlik hesab edənləri tənqid edərdi. Məhəmməd Sadığın qəzetdə təxminən 21 yazısı dərc edilmişdir.

  Məhəmmədtağı Əlizadə

 Şirvani təxəllüsü ilə "Əkinçi" qəzetinin fəal müxbirlərindən biri olan Məhəmmədtağı Əlizadə çar sarayının naziri, Rusiyanın Almaniyadakı səfiri, I Dövlət dumasının üzvü olmuşdur. Dumadan qovulduqdan sonra Şamaxıya qayıtmışdır. Zəngin və nadir şəxsi kitabxanası var idi. 1918-ci ilin martında ermənilər Məhəmmədtağı Əlizadəni vəhşicəsinə öldürmüş və bütün mülkünə od vurmuşdular.

 Kapitan Sultanovun yalançı dini mərasimləri (başyarmaları və sairə) müdafiə edən yazısına cavab olaraq, 17 fevral 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin 4-cü nömrəsində yazırdı: “Neçə ildir “Əkinçi” qəzeti dad-fəryad edir ki, milləti-islam, ayıl bu qəflət yuxusundan, rehlət vaxtı qalma tənha bu pürxətər biyabanda və indi bir para adamlar ayılıb istəyirlər ki, qeyrlərin də ayıltsınlar, onda da siz bir ağac qapıb gəlirsiniz ki, qalmaqal salmayın, qoyun yatıb, istirahət etsin. Amma heç bilirsiniz ki, bu istirahətin nəticələri nə bəlalardır?”

 Əlizadə Şirvani Mirzə Fətəli Axundzadənin “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə “Əkinçi” qəzetinə göndərdiyi məktuba da cavab yazmışdır: “Cənab Vəkil, buyurursunuz ki, istitaətimiz yoxdur. Bəndə bir Badkubə şəhərindən 100 nəfərəcən müsəlman adlıya bilərəm ki, hər birinin ildə 3-15 min manatacan mədaxili var və hərgah onların hər biri ildə 100 manat versə, Onların halına heç təfavüt etməz. Pəs məlum ki, istitaətimiz var. İkinci, buyurursunuz ki, vəsiləmiz  yoxdur, yəni öz dilimizdə oxumaq, yazmaq çətindir. Əzizim, bu dərdə külli millətlər mübtəla olublar. Məsələn, buyurduğunuz Prus xalqı 150 il bundan əqdəm öz dilləri çətin olmağa görə tamam oxumaq-yazmaqları latın dilində idi. Amma mürur ilə elm təhsil edib, indi öz dillərində oxumaq-yazmağı elə asanlığa çıxarıblar ki, qeyr millətlər onların dilində elm təhsil etməyə rağib olub. Pəs məlum ki, vəsilənin olmağı elmin olmağına mövqufdur. Qərəz, bizim elmdən bisəmərə olmağımıza ümdə mane ittifaqımızın yoxluğudur və onun yoxluğuna biz özümüz səbəb oluruq.”

  Əlimədəd Abdullahzadə

 “Əkinçi” qəzetində “Əlimədəd Abdulla oğlu”, “Əlimədəd Abdullazadə”,  “Məhbus Dərbəndi”, “Dərbəndi” imzası ilə  yazıları dərc edilmişdir. Abdullahzadə Dağıstanda, Dərbənddə baş verən olaylar haqqında qəzetə xəbərlər göndərmiş, 3 mart 1877-ci iltarixdə isə “Vəkili Milləti-Naməlum”a cavab məktubu yazmışdır. Məktubunu belə bitirmişdir: “Qafqaz vilayətinin bizim kimi nadanları milləti-islamı günü-gündən zəif edən sünni, şiə və qeyr iddiaları araya salıb ittifaqi-milləti fəramuş edib, özgə millətlərin elm-kəmalına və sənəti-əsasına mütəhəyyar qalan zaman bircə "Əkinçi" qəzeti xəlaiqin ittifaqına bais olur və bu əsnada Vəkilimizin tənəsi - yaxamızdan əl çək, rəvadırmı?”

 23 iyun 1877-ci ildə qəzetdə dərc olunan yazısında isə hamını “Əkinçi”nin vəkili olmağa, qəzetin həftədə 1 və ya 2 dəfə nəşr edilməsinə yardımçı olmağa səsləyirdi. Dərbəndi yazırdı: “Pəs "Əkinçi" qəzetində həmişə yaxşı xəbər olur və onun azalmağına səbəb biz özümüzük. Belədə bizə lazımdır ki, təzə il üçün "Əkinçi"nin həftədə bir dəfə çıxmasının, müştərisi artmağının və qiymətinin barəsində məsləhət bina eləyək.”

  Hadiyül-Müzillin Qarabaği

 Həsən bəyə həcv yazıb göndərmişdir. Özünün və atasının adını və sakin olduğu yeri yazıb məlum eləmədiyi üçün həcv dərc edilməmişdir. Hadiyül-Müzillin Qarabaği kapitan Sultanovun tərəfini saxlayırdı. Həsən bəy 31 mart  1877-ci il tarixdə qəzetində yazırdı:  “Cənab Əhsənül-Qəvaidin bu məktubu ilə baş çapmaq mübahisəsin qurtarırıq və əgər indiyəcən Hadiyu-Müzillin Qarabaği kimi kəslər sözü qanmayıb bizi təzədən həcv edəcəksələr, eləsinlər, onlara bircə cavabımız var: siz qanmazsınız.” Qarabaği 28 aprel 1877-ci ildə Həsən bəyə yazmışdır ki, indi sülh, barışıq və qayğı göstərmək vaxtıdır, bu şərtlə ki, daha keçmişlərdən söz açmayaq. Təqsirin Əhsənül Qəvaidə olduğunu yazan Qarabağı yazılarının qəzetdə çap edilməsini istəmişdir. Həsən bəy qəzetində ona cavab yazmışdır ki, mən sizdən küsməmişəm. Saniyən, hər kəs bizə ağıl və elm yolu ilə kağız göndərsə, onu çap etməyə hazırıq.

 09 iyun 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetində Hadiyül-Müzülin Qarabağinin Şuşa qalasından xəbərləri dərc edilmişdir.

  “Əkinçi” qəzetinin nəşri dövründə təsadüfi imzalara da rast gəlinir.

  Məhəmmədəli İsna əşəriyi-Səlyani

 03 mart 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetində Məhəmmədəli İsna əşəriyi-Səlyani imzası ilə məktub dərc edilmişdir. Kapitan Sultanova ünvanlanan bu məktubda yazılmışdır: “İndi məlum olur ki, bizim milləti islamın həmişə gümrah və zəlalətə düşməyinə belə böhtanlar və nahaq fitvalar ümdə səbəb olublar. Hərgah bizim millət də sair millətlər kimi elm və kamal və mərifət kəsb və təhsil etməyə məşğul olseydi, o surətdə bəzi qasürül-əql olan əşxasların əqlən və şərən qəbih və qələt olan  sözlərinə  qulaq  asıb zəlalət biyabanında sərgərdan qalmazdılar.” Səlyani məktubunun sonunda Həsən bəyə minnətdarlığını da bildirmişdir. “Mərhəba millət xüsusində səy etməyinizə! Amma heyf ki, təksiz, hərgah siz kimi iki nəfər də olseydilər, milləti-islam dəxi ziyadə rövnəq tapardı”.

 Məhəmmədəli bəy Vəliyev

 Şuşada anadan olan Məhəmmədəli bəy şair idi. 1875-ci il tarixdə qəzetin 9-cu nömrəsində dərc edilən yazısında, hələ 20-30 il bundan əvvəl Qarapapaq tayfsında 1500 ailənin İran dövlətindən qaçıb Osmanlı dövlətinə tabe olan Sürəgil adlanan yerə köçməsindən və ailələrin zor ilə İrana qaytarırmasından məlumat verirdi. 5 oktyabr 1875-ci ildə isə İrəvanda adamyeyən heyvanın peyda olmasından xəbər vermişdir.

  Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə

 Qafqaz müsəlmanlarının III şeyxülislamı Əhməd Hüseynzadə də Həsən bəyə müraciət edərək məktub yollamışdır. Onun məktubu 1 yanvar 1876-cı il tarixdə “Əkinçi” qəzetində dərc edilmişdir.

  Möhsün Badkubeyi

 07 iyul 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetində Möhsün Badkubeyi imzası ilə elm təhsil etməyin faydası barədə məktub dərc edilmişdir. Badkubeyi yazırdı: “Qabiliyyət elm ilədir, elmsiz qalan kəs meşənin susuz qalan ağacı kimi bisəmərə olur. Çünki insan üçün tərbiyət elm ilə olurmuş, belədə çox yaxşı olurdu ki, biz də, qeyr tayfalar kimi, məktəbxanalar bina edib, elm kitablarını öz dilimizə tərcümə edib, uşaqlarımıza elm yolu ilə tərbiyət edək və bundan ötrü ittifaq və himmət gərəkdir. Pəs, qardaşlar, ittifaq olub himmət edin ki, meşə ağacı kimi gələcəkdə həm bisəmərə olmayaq.”

  Xaçatur Qorxmazov

 Qars konsulunun mütərcimi Xaçatur Qorxmazovun 2 dekabr 1875-ci il və 11 iyul 1876-cı il tarixlərdə iki yazısı “Əkinçi” qəzetində dərc edilmişdir.

Araşdırmaçıların yazdıqlarına görə Abbas bəy Haqverdiyev, Mirzə Məsum, Əliqulu Novruzov və başqaları da “Əkinçi” qəzetində imzasız yazılar dərc etdirmişdilər.

  İsa Sultan Şahtaxtlı

 “Əkinçi” qəzetinin nəşr olunduğu dövrdə “Tiflisskiy vestnik” qəzetində şöbə müdiri işləyən İsa Sultan Şahtaxtlı Zərdabi ilə yaxından əlaqə saxlayar, "Tiflisskiy vestnik" qəzetinin oxucularını ilk Azərbaycan qəzetində dərc olunan yazılar ilə tanış edərdi.

   Bəxtiyar Əsədli