Həsən bəy Zərdabinin peşəkar teatrın yaradılmasında rolu

 Azərbaycanda xalq arasında müxtəlif meydan tamaşaları, eləcə də, bayram tamaşaları, dini səciyyəli tamaşalar və sairə geniş yayılmışdı. XVII əsrin ikinci yarısında İrəvan şəhərində üç hissəli bir tamaşa göstərilmişdir. Azərbaycanda, İrəvanda qonaq olan Şardenə bu tamaşa o qədər xoş təsir bağışlamışdı ki, onu "Şərqin operası" adlandırmışdı. 1848-ci ildə Şuşada, 1858-ci ildə isə Şamaxıda mərasim və yığıncaqlar keçirmək üçün lojaları, salonları, səhnələri olan binalar da tikilmişdir. Amma 1873-cü ilə qədər Azərbaycanda peşəkar teatr nümayiş edilməmişdir. Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun təşəbbüsü ilə 1873-cü ilin mart və aprel aylarında, Bakıda Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyaları səhnələşdirilmiş, Azərbaycanda, eləcə də bütün müsəlman Şərqində peşəkar teatrın təməli qoyulmuşdur. 

 Həsən bəy Zərdabi millət aşiqi idi, xalqına fayda verəcək hər bir işi həvəslə və ümidlə həyata keçirməyə çalışırdı. Azərbaycanda peşəkar teatrın yaranmasını da istəyən Həsən bəy, Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər ağa Adıgözəlov və digər tələbələri ilə müzakirələr aparırdı. Bu məqsədlə  gimnaziya tələbələrinə Axundzadənin komediyalarını da oxuyardı. 13 dekabr 1905-ci ildə “Həyat” qəzetində yazırdı: “Bir-neçə gün onları yığıb Mirzə Fətəlinin komediyalarını onlara oxuyub təvəqqe elədim ki, onların birini seçib oynasınlar. “Hacı Qara”nı seçdilər.”

 Bir qədər məşq etdikdən sonra, gimnaziya otaqlarının birində tamaşanı oynayırlar. Tamaşadan təxminən 40-50 manat vəsait yığılır və bu vəsaiti kasıb tələbələr arasında paylayırlar. İkinci tamaşadan isə yüz manat pul yığılmışdır. Həsən bəy yazırdı: “Sonra haçan gimnaziya uşaqlarının fəqirlərinə pul lazım olanda, şagirdlər pişəzvəqt xəbər edib siyahı verirdilər ki, nə qədər pul gərəkdir. Ona görə teatr çıxarıb vüsul olan pulları paylayırdıq.”

 Teatrın yarandığı ilk illərdə təkcə texniki baxımdan çətinlik olmayıb, ən böyük maneələrdən biri də mühafizəkarların teatra mənfi münasibəti idi.

 Milli teatrın inkişafında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin böyük xidməti oldu. 1880-ci ildə Tağıyev Bakıda ilk teatr binası tikdirdi və bu teatr xalq arasında “Tağıyev teatrı” kimi tanındı.

 Gimnaziyanın yuxarı sinif şagirdlərinin Bakını tərk etmələri teatr prosesinin ləngiməsinə səbəb oldu. 1886-cı ildən isə Bakıda teatr işində önəmli irəliləyiş başladı. 1896-cı ildə Həsən bəy Zərdabi, Cahangir Zeynalov, Nəriman Nərimanov, İskəndər bəy Məlikov, Məhəmməd bəy Məlikov, Əbülfət Vəli və digər ziyalılar Bakıda peşəkar teatrımızın gələcəyinə təminat verən ilk professional teatr kollektivi, "Müsəlman dram truppası” yaratdılar. 1897-ci ildə Bakıda ilk dəfə "Artistlər ittifaqı", 1906-cı ildə isə "Müsəlman dram artistləri" şirkəti yaradıldı. 1908-ci ildə isə Bakıda tamaşaya qoyulan "Leyli və Məcnun" operası ilə Azərbaycanda peşəkar musiqili teatrın əsası qoyuldu.

 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması milli teatrın fəaliyyətində də canlanmaya səbəb oldu və Bakıda Dövlət Teatrı yaradıldı.