Zərdaba gedirəm: "Böyük kənd" Əlvənd

   Zərdaba, onun kəndlərinə əvvəlki "səyahətimizdə" rayonun Çallı, Məlikmudlu kəndlərinin tarixinə qısaca nəzər saldıq, birgə  Çöl-Ərəbdən keçərək yol üstü Kürdəmirin qısa tarixi ilə tanış olaraq rayonumuza yol aldıq.
 Tarixi 1293-cü ildə Kür çayı sahilində yrləşən Qutluq-Balıq şəhəri ilə bağlı olduğu güman edilən Gur-Gur kəndinə səfər etdik, bu kəndin qəbrüstü abidələri ilə tanış olduq.
 Mollakənd - Zərdab yolu ilə  virtual səyahətimizi Otmanoba kəndində, şeirlərini Azərbaycan Dövlət radiosunun “Bulaq” verilişinin ifaçısı Səməndər Rzayevin "biz tərəfin adamıdı, yazısından yulğun kollarının ətri gəlir" -deyərək xüsusi şövqlə oxuduğu Kərəm Kürquraxlı poeziyası ilə tanış olmaq üçün yarımçıq saxlamışdıq.
  Bu gün isə Zərdaba istiqamətlənmiş yolumuzu Əlvəndlə,  Azərbaycanın bu qədim kəndinin tarixi ilə tanış olaraq davam etdiririk. 
 Qədim tarixə malik Əlvənd, həm də respublikamızada tanınmış ziyalıların vətənidir.  Onlardan biri - Şirin bəy Məhəddin oğlu 1884-cü ildə anadan olub. Əlvənddə Zərdabi ilə qohumluq əlaqəsi olan Novruzəli bəyin açdığı dördsinifli rus-tatar məktəbini oxumuş, təhsilini Qori seminariyasında davam etdirmişdir.
 Buranı bitirdikdən sonra Tağıyevin vəsaiti hesabına Nəriman Nərimanovla birgə Odessa universitetinə oxumağa göndərilmişdir. 1917-ci ildə M.Ə.Rəsulzadə ilə tanış olmuş, milli Azərbaycan hökümətinin yaranmasında fəallıq göstərmiş, Göyçay qəza idarəsində məsul vəzifələrdə çalışmışdır.  1937-ci ildə həbs edilərək Arxangelskə sürgün olunur və 1942-ci ildə orada vəfat edir.
   Xalq artisti Hacıağa Abbasovun " sözün əsl mənasında səhnə dəlisi" adlandırdığı, Məlikovlar nəslinin teatr fədaisi, “Müsəlman dram teatrı cəmiyyəti”nə ilk üzv olanlardan biri  Məhəmməd bəy Məlikov- Əlvəndi 1872-ci ildə bu kənddə dünyaya göz açıb. 
  Məlikovlar nəslinin digər nümayəndəsi, akademik, tibb elmləri doktoru, Azərbaycanın görkəmli alimi Böyükkişi Ağa oğlu Ağayev  dünyaya bu kənddə göz açıb. Onun əsl adı və soyadı Böyükbəy Məlikov (Babası Böyükbəy Məlikovun şərəfinə)olmuşdur. Lakin bolşeviklərin ölkəmizi işğalından sonra qatı millətçi hesab olunan Məlikovlar nəsli üçün yaranan təhlükəni hiss edən atası,onun ad-soyadını dəyişərək Böyükkişi Ağayev olaraq yazdırmışdır.

  Bakı Dövlət Universitetinin türkologiya kafedrasının Azərbaycan dialektologiyası tədqiqat sahəsi üzrə müəllim, filoloq, filologiya elmləri doktoru, professor Məhərrəm Əvəz oğlu Məmmədov da bu kənddə anadan olub.

  1941-ci ildə Zərdabın Əlvənd kəndində anadan olmuş,  Bakı Dövlət Universitetinin dosenti Rafiq Qurbanov tələbələrə “Qafqaz tarixi” fənnini tədris edir. 17 məqalənin, 1 dərsliyin, 1 dərs vəsaitinin və 2 proqramın müəllifidir.   

  
    Tanınmış jurnalist və teleaparıcı İbrahim Məmmədov, ABŞ-dan Azərbaycana ilk “Boinq” təyyarəsini  gətirən pilotlardan biri Adil Qəniyev Əlvənd kəndində anadan olublar. 

  Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov) “Zərdab enisklopediyası”ında Əlvənd kəndinin şərifli, orucli, bİləganlı, sovlalıar , əlililər, qarağaclılar kimi adlı tirə və nəsilləri olduğunu bildirir.

  Bilganlıları 13-cü əsrdə monqollar tırıfindən dağıdılaraq məhv edilmiş qədim Beyləqan şəhərindən çıxmış ailələrlə əlaqələndirirlər. Güman edilir ki, monqollar tərəfindən sıxışdırılan beyləqanlılar gəlib Kür çayı sahilindəki bu kəndə məskən salmışlar.

   Əlililər nəslini də araşdırıcılar qədim beyləqan ətrafında yaşamış əlvəndlilərlə (“əli vand” - əli nəsli) əlaqələndirir, ümümiyyətlə kəndin adının da buradan qaynaqlandığı versiyasını irəli sürürlər.

    Sovlalırın əcdadlarının isə indiki Kürdəmirin Sovla kəndindən köçüb gəldikləri güman edilir.

    Kəndin qədimliyinə dair məlumatlara müxtəlif mənbələrdə rast gəlmək olur. 1956-cı ildə kənddəki köhnə qəbristanlığın ətrafında aparılan qazıntı işləri zamanı aşkara çıxan küp qəbirləri aşakar edilmişdir. Həmçinn 1965-1970-ci illərdə kəndin şimal-şərdində yerləşən "Dəvəçökəyi" adlanan ərazidə meliorasiya işləri zamanı  4-5 metr dərinlikdə  çoxlu sayda naxışsız gil qablar, bəzək əşyaları, müxtəlif əmək alətləri tapılmışdır. Bu da kəndin tarixinin Kür-Araz mədəniyyəti adlanan Erkən Tunc dövrünə (e.ə.IV minillik) gedib çıxdına dəlalət edir. Tarixi tapıntıların tapıldığı bu ərazi  yerli əhalinin yaddaşında  “xan qızının hanasının qaldığı yer” qalmışdır. 

   1887-ci ilə aid bir sənəddə Əlvənd adının yanında "Böyük kənd" sözü də yazılmışdır.  Həmyerlimiz, rayon dövlət arxivinin müdiri işləmiş Mirağa Bagırovun bu haqda yazırdı: 

Sabirabad rayonunda bir məclisdə yaşlı bir kişi bu sətirlərin müəllifi ilə söbəti zamanı demişdir: “Biz, bilmirəm neçə əsr bundan əvvəl Zərdabın Böyük Əlvənd kəndindən köcüb gəlmişik. Heyvandarlıqla məşğul olan bir neçə ailə hər il qışda indiki Sabirabad rayonunun ərazisinə köçüb gələr, yazda isə Zərdabın Böyük Əlvənd kəndinə köçərmiş. Nəhayət bu ailələrdən ikisi Sabirabadda daimi məskunlaşmışdır. İndi həmin ailələrin törəmələrindən ibarət iki böyük kənd mövcuddur. Biz bu gün də özümüzü Böyük Əlvəndin nəsl şəcərəsindən hesab edirik.

   Tarixi qaynaqlarda Zərdabın adına ilk dəfə Ağqoyunlu dövrü mənbələrində rast gəlinir. Bu dövürlərdə Əlvəndin iri yaşayış məskəni olduğu bildirilir.  (Taleh Əliyev – Zərdabın tarixi-siyasi cofrafitası.  Arxeologiya və Etnoqrafiya - Тarix və onun problemləri, № 1, 2014,307)   

 1500-cü ildə Ağqoyunlu dövlətinin Əbhər sazişinə əsasən iki yerə parçalanmasından sonra dövlətin əsas mərkəzi hesab olunan Azərbaycan torpaqları Əlvənd Mirzənin hakimiyyəti altında qalır. Məhz bu hadisə ərəfəsində Ağqoyunlu mənbələri Zərdabın adını çəkir və Əlvənd kəndi də Əlvənd Mirzənin dövründən iri yaşayış məskəninə çevrilmişdir.

  Əlvənd Mirzə - Ağqoyunlu hökmdarı uzun Həsənin nəvəsi. 1498-ci ildə Təbrizdə taxta çıxmış, sonradan  qardaşı Məhəmməd Mirzə tərəfindən məğlub edilib taxtdan salınmışdır. 1504-cü ildə Diyarbəkirdə vəfat etmişdir.

   Əlvəndlə bağlı digər fakta  Abbasqulu ağa Bakıxanov məşhur "Gülüstani-İrəm" əsərində də rast gəlinir:

Ağası xan da Əlvənddə oturub bütün Şirvana hökmran oldu... 

    XVIII əsrə aid mənbələrdə Əlvənddən ipəkçilikdə, ticarət və gəmiçilikdə özünə məxsus yeri olan bir ərazi kimi qeyd olunur, qədim "İpək yolu"nun Əlvəndin ərazisindən keçdiyi bildirilir. Həmçinin regionun məşhur bazarlarından olmuş  ”Əlvənd bazarı”-na Ağcabədidən, Zərdabdan, Göycaydan, Ucardan, İmişlidən insanlar alverə gəlirmiş.  İndinin özündə də Qarabağ ərazisində "Əlvənd yolu" deyilən qədim bir yol olduğu bildirilir.

   Hülakilərin (Elxanilər) dövründə məhkəmə sistemində günahkarları şəriət qazisi yox, yasaya əsaslanan yarqıçı (yarquçu) ittiham edirdi, məhkəmə orqanı da yarqı (yarqu) adlanırdı. Yarqıçı sözü  qədim türk dilinə məhkəmə termini kimi daxil olub. Soruşa bilərsiz ki, bu terninlə Əlvəndi nə əlaqəsi? Bunu mən də bilmirəm - amma bu faktdır ki, Əlvənd kəndi yaxınlığında Yarqıçı çökəyi adlanan ərazi var. (Nazim Tapdıqoğlu(Vəlişov) “Zərdab enisklopediyası”, səh. 177)

   XIX əsrin 60-cı illərində Moskvada yaşayan Şamaxı sakinləri Qədir ağa və Hacı Abdulrəhman qardaşları Əlvənd kəndində biyan kökü şirəsi istehsal etməyə başlayıblar. Kür vadisindəki biyan kökü və ondan alınan şirə Avropaya, Amerikaya yollanırdı.

   

  Qəribədir ki, ikinci dünya müharibəsi zamanı – 1941-ci il avqustun 25-də alman təyyarəsi Əlvənd üzərində uçmuş, bu kəndə bomba atmışdır. Həmin yandırıcı bomba taxıl zəmisinə düşmüş, partlamamışdır və bu gün də Zərdab tarix-diyarşünaslıq muzeyində eksponat kimi nümayiş etdirilir.

  Əlvənd toponiminə digər ərazilərdə də rast gəlmək olar. Bu haqqıda Əlvənd kəndindən olan Maarif Qurbanovun köməkliyi ilə hazırladığımız  "Əlvənd toponimi haqqında" yazıda məlumat vermişdik. Siz həmin yazı buradan ilə tanış olun, biz isə Zərdab istiqmətində yolumuzu davam etdirək.
  İnşallah görüşərik.