Şamaxı xanları nə üçün Əlvəndi seçmişdilər

 Şamaxı və Quba xanları arasındakı müharibələr zamanı, 1774-cü ildə Ağası xan Şamaxını qısa müddətə olsa da yenidən ələ keçirdi. Fətəli xan Şamaxı xanlığına hücum etdi və Məhəmmədsəid xanı hakimiyyətə gətirdi. Ağası xan məcbur olaraq Əlvəndə getdi. Abasquluağa Bakıxanov “Gülüstani İrəm” əsərində yazır ki,  Ağası xan da Əlvənddə oturub, bütün Şirvana hökmran oldu.

 Bacısı Fatma xanımı Məhəmmədsəidin oğlu Məhəmmədrza bəylə evləndirən Fətəli  xanın Şirvan iddiasında olduğunu Əlvənddə yaşayan Ağası xan da bilirdi. Məhəmmədsəid xan ilə razılığa gələrək qüvvələrini birləşdirirlər və Quba xanına qarşı çıxırlar. Məğlub olan qardaşlardan Məhəmmədsəid xan Şəkiyə gedir, Ağası xan isə yenidən Əlvəndə çəkilir. P.Butkovun məlumatına görə, Əlvənddə sığınacaq tapan Ağası xan Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan tərəfindən qətlə  yetirilmişdir. Həm Bakıxanovun, həm də H.Alkadarinin məlumatlarına görə isə Ağası xan Bakıda öldürülmüşdür.

 1789-cu ildə Fətəli xanın ölümündən sonra müxtəlif vaxtlarda Əhməd xan, Manaf bəy, Əsgər bəy Şamaxıda hakimiyyəti ələ keçirmişdilər. Daha sonra Qasım bəy Şamaxı əyanları ilə ittifaq bağlayıb Əsgər xanı hakimiyyətdən devirir. Bu çəkişmələr zamanı Ağası xanın oğlu Mustafa bəy Əlvənddə məskən salmışdır. Qasım xan hakimiyyətə tam sahib olmaq üçün Mustafa bəyin üzərinə də hücum etmiş, lakin məğlub olaraq geri qayıtmışdı.

 1789-cu ildən 1792-ci ilə kimi Şamaxı xanlığında hakimiyyət uğrunda gedən mübarizədə Mustafa xan qalib gəlir. A.Serebrov Əlvənddə olan Mustafa bəyin, Əsgər xan ilə qardaşı Qasım xan arasında hakimiyyət uğrunda aparılan mübarizədən istifadə edərək hakimiyyəti ələ keçirdiyini yazır. A.Fituni isə yazır ki, Qasım xan qəddarlığı ilə ad çıxarmışdı. Buna görə də əhali onu devirib, Mustafa bəyi Əlvənddən Şamaxıya dəvət etdi.

 Həm Ağası xanın, həm də Mustafa xanın Əlvənddə məskən salmalarının bir səbəbi olmalı idi. Əlvənddə sığınacaq tapan Şamaxı xanları eyni zamanda düşmənlərindən də müdafiə olunmalı idilər. Onlar möhkəmləndirilmiş bir qalada sakin olmaqla, həm özlərinin, həm ətrafındakılarının müdafiəsini təşkil edə bilərdilər.

 Qaynaqlar Şirvanda ikihakimiyyətlik dövründə Məhəmmədsəidin Ağsunu, Ağası xanın isə Əlvəndi mərkəz seçmələrini yazmaqla yanaşı, Ağası xanın Kotevan qalasında sığındığını da qeyd edirlər. Abbasquluağa Bakıxanov “Gülüstani İrəm” əsərində yazır: “Fətəli xan bütün Şirvan ölkəsini aldı və qədim şəhəri yenə abad etdi. Kür çayının kənarında, Kotevan qalasında sakin olub, ölkəsini geri almağa çalışan kor Ağası xan Hüseyn xana pənah apardı”. Hüseyn xanın Avar xanzadələrinin köməkliyi ilə Fətəli xanın üstünə getməsindən də bəhs edən Bakıxanov yazır ki, bu müharibədə Bulaç və Məhəmməd Mirzə öldürüldü, Hüseyn xan məğlub olub Şəkiyə, Ağası xan da yenə Kotevana getdi.

 Nailə Bayramlı Kotevan adlanan yerin Kür çayı sahilində, Qarabağ və Şamaxı xanlığı arasında yerləşdiyini və Əlvəndə daxil olduğunu bildirir. Bir çox qaynaqlar isə müasir Kotavan kəndinin Şəki xanlığının ərazisinə daxil edildiyini yazır. Quba xanlığının tarixi barədə yazan Salman İbişov bildirir ki, Fətəli xan tərəfindən azadlığa buraxılmış Ağası xanın sığındığı Kotavan adlı yer Quba xanlığına qarşı istinad nöqtəsinə çevrilmişdi.

 Şirvanda cərəyan edən çəkişmələr zamanı Mustafa xan və eləcədə onun ətrafındakı saray əyanları da Əlvəddə sığınacaq tapmışdılar. Mustafa xanın Qətran qalasında məskən saldığı bildirilir. Abbasquluağa Bakıxanov “Gülüstani İrəm” əsərində yazır: “Bir həftədən sonra Ali Sərkar gəlib Ağsu şəhərini aldı, zəif təbiətli və tədbirsiz Manaf xanı öldürdü. Bunların hamısından böyük olan Əsgər xan Məhəmmədsəid xan oğlunu hökumətə oturtdular. Mustafa bəy Əlvəndə gedib Qətran səngərində oturdu”. Bakıxanov Qasım xanın Mustafa bəyin üzərinə hücumundan da bəhs edir: “Qasım xan, Mustafa bəyin səngərinə hücum etmək üçün Əlvəndə getdisə də məğlub olub geri qayıtdı”.

 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qarabağa və Şirvana yürüş etmişdir. Bakıxanov şahın yürüşündən bəhs edərkən Qətran qalasının da adını çəkir: “Ruslar Qarabağdan qayıdandan sonra,  Qətran səngərinə gəlmiş olan Mustafa xan, oradan şahın hüzuruna getdi”.

 Mehman Əlvənd müsahibələrinin birində Əlvənd kəndinin yaxınlığında yerləşən məşhur Qətran qalası barəsində bilgi verir və Arran hökmdarları tərəfindən məşhur şairimiz Qətran Təbrizinin şərəfinə tikilmiş, həm Ağası xan, həm də Şirvan elitasının mövqe tutduqları bu qalanın tarixi sirlərin daşıyıcısı olduğunu bildirir.

 Mehman bəy bildirir ki, Nizami Gəncəvi məhz Qətran qalasında Atabəy Qızıl Arslanla görüşüb və ona Həmdünyan kəndini bağışlayıb. Sonralar Əlvənd kəndi yaxınlığında yerləşən Həmdünyan kəndinin adı təhrif olunaraq Ülviyyən adlandırılıb və 1930-cu illərdə həmin kəndin sakinləri repressiyaya məruz qalaraq zorla Türkmənistana və başqa yerlərə köçürülüb.

 Mehman bəy yazır: “1918-ci ildə ermənilər Əlvənd istiqamətində hücuma keçərək Qətran qalasının izlərini yerli-dibli silmək istəyiblər. Lakin köməyə gələn türk qoşunları və yerli camaat qonşuluqdakı Sor-sor kəndinin yaxınlığında erməniləri darmadağın ediblər. Sovet vaxtı Qətran qalasının xarabalıqlarını itirmək məqsədilə, Zərdab rayonu ərazisində 2-3 dəfə Kür çayının axınının istiqamətini dəyişdiriblər.”

 Qala rus işğalından sonra Əlvənd Vat adlandırılmışdır. Çar imperiyasının sənədlərinə əsasən, 1871-ci ildə Bakı quberniyasının indiki Zərdab ərazisində Əlvənd adlanan iki məntəqə qeydə alınıb. Birinci məntəqə Əlvənd adlanıb və müasir Əlvənd kəndinin ərazisini və ətrafını əhatə edirdi. İkinci məntəqə isə birinci məntəqədən təxminən 7-8 kilometr şimal-şərqdə, Kür sahilində yerləşib və Əlvənd Vat adlandırılmışdır. Bolşevik-daşnak qüvvələri tərəfindən türk izlərini silmək məqsədilə, Azərbaycandakı tarixi abidələr, o cümlədən Qətran qalası tamamilə dağıdılmış, qalıqları isə yer üzündən silinmişdir. Hazırda bu ərazi Dəvəçökəyi kimi tanınır.

      Bəxtiyar Əsədli