Hənifə xanım Məlikova (Abayeva) ilə ilgili maraqlı faktlar

Həsən bəy Zərdabi ilə ailə həyatı quran Hənifə xanımın həyat fəaliyyəti həm Kabarda-Balkar Respublikası ilə, həm də Azərbycanla bağlı olub. Hənifə xanım Azərbaycanda tanındığı və barəsində araşdırmalar aparıldığı kimi, Kabarda-Balkar Respublikasında da anılır və fəaliyyəti barədə yazılar (İnal Çerçesovun və digərləri tərəfindən) dərc edilir.

Şimali Qafqazın ilk maarifçilərindən biri olan Hənifə Abayeva Şkant kəndində anadan olub, kornet rütbəli təqaüdə çıxmış rus hərbçisi və Balkar taubiyev nəslindən olan Aslanbəy Abayevin qızıdır. Aslanbəy Abayev rus dili və digər elmlər üzrə təhsil almış ilk Balkar nümayəndələrindən biri idi. İlk təhsilini hələ Müqəddəs Georgi qalasında əmanət olarkən almışdır. Sonralar müxtəlif illərdə Şora Normov, Xan Girey və digər Qafqaz ziyalılarının xidmət etdiyi Qafqaz dağ qvardiya hissələrinə göndərilmişdir. Abayev orada mütərəqqi düşüncəli insanlar ilə ünsiyyət qurmaq fürsəti tapmışdır.

1861-ci ilin dekabrında Aslanbəy Abayev, Kabarda dairə rəisi, general-mayor, qnyaz Orbelianiyə, qızları 10 yaşlı Paşahanı və 8 yaşlı Hənifəni Stavropol və ya Tiflis məktəblərindən birinə göndərmək xahişi ilə müraciət edir. Bu müraciət generalı çox təəccüblənmişdi. XIX əsrin ortalarında, zadəgan olmasına baxmayaraq, dağ xalqlarından birinin nümayəndəsindən, yerli ənənələrinin daşıyıcısından belə bir xahiş ən azı qeyri-adi görünürdü. Lakin mütərəqqi düşüncəli bir adam olan qnyaz, təqaüdə çıxmış korneti ruhdan salmır və bu işdə ona kömək edir. Vaxtanq Orbeliani Terek qoşunlarının rəhbər komandirləri arasındakı hörmətindən və nüfuzunda istifadə edərək, Aslanbəy Abayevi dəstəkləmək məqsədilə məktub da yazır: “Aslanbəy Abayev xidmət edərkən təhsilli insanlarla daim ünsiyyətdə olub, cəmiyyətdə kişilərin maariflənməsi ilə yanaşı, qadınların da maariflənməsi qənaətinə gəlib... Qadınları təhsil almaq hüququ, hətta ailədə səs hüququ olmayan varlıq hesab edən, dağlıq ərazilərin sərt qanunları ilə yaşayan fanatik dindarlar arasında Abayev bir nümunədir. Abayev tərəfindən atılan bu addım uzaq yerli müsəlman əhaliyə müsbət təsir göstərəcəkdir. Məsələni o qədər vacib hesab edirəm ki, bu gənc müsəlman qızlarının məktəblərdən birinə mümkün qədər tez qəbul olunması üçün öz istəklərimi belə ifadə edə bilmirəm”.

Aslanbəy Abayevin qızlarının qəbulu məsələsi müsbət həll olunur. Paşahan və Hənifə Qafqaz quberniyasının paytaxtı Tiflis şəhərində yerləşən Müqəddəs Nina Xeyriyyə cəmiyyətinin tələbələri oldular. Qızların təhsil haqları Kabarda cəmiyyətinin hesabına ödənilmişdir. Müqəddəs Nina Xeyriyyə cəmiyətinin Şura sədri və Kabarda dairə rəisinin qohumu Manana Orbeliani tərəfindən imzalanmış, Paşahan və Hənifənin qəbul sənədində deyilir: “...tələbələrin məktəbə qəbulu zamanı... yarım il üçün pul 50 manat olmaqla qabaqcadan və ilkin mərhələdə hər tələbə üçün 30 manat, cəmi 160 manat ödənilməlidir. Ödəniş ildə iki dəfə (01 yanvar və 01 may tarixlərində) həyata keçirilməlidir... rəqs üçün əlavə 7 manat, fransız dili üçün isə əlavə 15 manat ödənilməlidir”.

Müsbət cavabdan sonra, Abayevlərin Şkant kəndinə doğma münasibət göstərən Çereks bölgəsinin rəisinə, qızları Nalçikə çatdırmaq barədə göstəriş verildi. Lakin dairənin paytaxtına ancaq kişik qız, Hənifə gedə bilir. Paşahan son anda xəstə anasının yanında qalmaq məcburiyyətində oldu. Onun əvəzinə Yuxarı Xulam sakini Fuza Şakmanova göndərirdi.

3 aydan çox Nalçikdə qalan Hənifə və Fuza Simeonovsk kilsəsinin keşişi Blaqonravovun ailəsində yaşadılar. Burada onlar rus dilindən ilk dərslərini aldılar. Keşiş dairə rəisinin sorğusuna cavab olaraq yazırdı ki, uşaqlar çox çalışqan və bacarıqlıdırlar.

Tiflisə gözlənilən səfər 1862-ci ilin yayında baş tutdu. Hənifə və Fuza indiki orta məktəb səviyyəsində hesab edilən Müqəddəs Nina məktəbində təhsil alan ilk dağlı qız tələbələri oldular. Onlar 10 il təhsil aldılar və sonra əldə etdikləri əla nəticələrə görə, məktəb Şurasının qərarı ilə pedoqoji kurs dinləyiciləri üçün kursa tövsiyyə olundular.

1872-ci illərin sonlarında Hənifə xanım Bakı gimnaziyasının müəllimi Həsən bəy Məlikov ilə ailə həyatı qurdu. Buna qədər nə Həsən bəyin, nə də Hənifə xanımın evlənmək üçün valideynlərinin razılığını almağa fürsətləri olmamışdır və xeyir-dua üçün Müqəddəs Nina məktəbinin himayədarı, böyük qnyagina Olqa Fedorovnaya müraciət etdilər.

Sonralar Hənifə xanım Həsən bəylə tanışlığını belə xatırlayır: “Həsən bəy “Qafqaz” qəzetində Tiflis Müqəddəs Nina məktəbində kurs bitirmiş qızların siyahısını oxuyur. Təhsili bitirənlərin siyahısında mən də var idim. Həsən bəy müsəlmanlar üçün yeni olan ailə həyatı qurmaq arzusu ilə, gələcək qız müəlliməsi ilə tanış olmaq istədi. Tanışlıq baş tutdu və biz əmin olduq ki, istəklərimiz və baxışlarımız eynidir. Evlənməyi və birlikdə çalışmağı qərara aldıq”.

Hənifə xanım Həsən bəy Zərdabiyə tək həyat yoldaşı yox, həm də mübarizə yoldaşı oldu. Birgə yaşadıqları müddətdə həyat yoldaşına həmfikir olur və yardımlar edir. Həsən bəylə birlikdə “Əkinçi” qəzetinin nəşrində də çox əziyyətlər çəkir. Təhsilə, elmə böyük önəm verən həyat yoldaşına təhsil sahəsində də kömək edir və öz evində qızlar üçün məktəb açır. 1873-cü ildə bu məktəbdə 12 nəfər qız təhsil alırdı. Şəriət qanunlarının hökm sürdüyü dövrdə bu çox cəsarətli addım idi. Qadınların təhsil almasını istəməyən yerli fanatiklərin mümkün sui qəsdlərindən qorumaq üçün, Həsən bəy və Hənifə xanım tələbələrini evlərinə qədər müşayət etməli olurdular.

Həsən bəy həmişə təzyiq altında çalışırdı. Hakimiyyət dairələri onun fəaliyyətindən narazı idilər və bu fəaliyyətin daxilində dövlət təməllərini sarsıtmaq cəhdi görürdülər. 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzeti qadağan edilir, Hənifə Məlikovanın ev məktəbini də bağlayırlar. Ər və arvad Bakını tərk edərək, Həsən bəyin vətəni Zərdab kəndinə gedirlər və burada təxminən 20 il yaşayırlar. Həsən bəy və Hənifə xanım Zərdabda yaşadıqları dövrdə də, təqib və təzyiqlərə baxmayaraq heç bir təmənna ummadan insanlara elm, savad öyrədirdilər. Bu məqsəd ilə mənzillərində pulsuz məktəb də açdılar.

1896-cı ildə həyat yoldaşı ilə birlikdə Bakıya geri qayıdırlar. Artıq cəmiyyətin yenidən qurulması fikirlər irəli sürülür, müxtəlif yerlərdə, dairələrdə təhsil ocaqları yaranmışdır. Məlikovların evlərində gələcək dövlət xadimləri, şairlər, yazarlar, dramaturqlar, rəssamlar, alimlər, ziyalılar tez-tez qonaq olurdular. Hənifə xanımın bölgədə qadınların təhsil alması barədə ideyası yerli ziyalılar tərəfindən dəstəklənir və 1901-ci ildə Bakıda qızlar üçün ilk dövlət məktəbi açılır. Üç ildən sonra, 1904-cü ildə Məlikovların səyi ilə Azərbaycanın paytaxtında birinci qızlar gimnaziyası açılır və rəhbəri Hənifə xanım olur. 1909-1919-cu illərdə isə Bakı şəhər dövlət birinci rus-tatar qız məktəbində müdir vəzifəsində çalışmışdır. 1910-cu ildə din xadimlərinin təsiri altında olan valideynlərinin təhriki ilə şagirdlər müvəqqəti olaraq məktəbi tərk etmişdilər.

Hənifə xanım Azərbaycan qadınlarının taleyində çox mühüm rol oynamışdır. Birinci dünya müharibəsindən əvvəl Hənifə xanımın yüzdən artıq keçmiş şagirdi Zaqafqaziya müəllim kadrlarının əsasını təşkil edirdilər. Hənifə xanımın təşəbbüsü ilə Bakıda “Nicat” cəmiyyətinin bir şöbəsi kimi “Bakı xanımlarının ilk təşkilatı” yaradılıb. Təşkilat tezliklə böyüyüb Bakı Müsəlman Qadınlarının Xeyriyyə Cəmiyyətinə çevrilib. Oktyabr inqilabından sonra Hənifə xanım və onun keçmiş şagirdləri qadın klubları yaratmışdılar və təhsil proqramları işləyib hazırlamışdılar.

Azərbaycana yaşayan Hənifə xanım öz kökünü unutmur, doğulduğu yer ilə əlaqələrini heç vaxt qırmur. Ailəsi ilə birlikdə demək olar ki, hər yay Nalçikə gedərdi. Hənifə xanımım sayəsində qurulan Azərbaycan və Kabarda-Balkar ziyalılarının əlaqələri sürətlə böyüyürdü. Məlikovlar digər türk və müsəlman xalqlarının nümayəndələrinə də maddi və mənəvi dəstəklərini əsirgəmirdilər. Həsən bəy və Hənifə xanım, Şimali Qafqazın ilk peşəkar hüquqşünası, publisisti və ictimai xadimi Basiyat Şahanovun və Balkar maarifçisi, publisisti və yazıçısı Misost Abayevin də məqalələrinin “Kaspi”də dərc edilməsinə köməklik göstərmişdilər. Basiyat Şahanovun “Doğma həyat etüdləri” və Misost Abayevin “Balkariya” oçerki birinci dəfə “Kaspi”də dərc edildi. Basiyat Şahanovun vəfatından sonra onun həyat yoldaşı və uşaqları Hənifə xanımım ailəsində sığınacaq tapmışdılar.

Həsən bəyin və Hənifə xanımım köməyi ilə, Şimali Qafqazın şairi Səid Şahmurzayevin şeiri ilk dəfə Azərbaycanda dərc edilib. Şahmurzayev yazır ki, əgər Həsən bəy və Hənifə xanım mənə poeziya yolunu açmasaydılar, yəqin ki, mən şeir yazmağa davam etməzdim. Qonağı olduğu Məlikovlar ailəsini tərk edərkən, qonaqpərvər ev sahibləri ona mürəkkəbqabı hədiyyə etmişdilər. Bəlkə də, Məlikovların dəstəyi Səidin öz xalqının ilk maarifçisi olmasına bir təkan olmuşdur.

Həsən bəy Zərdabi görkəmli inquş pedaqoqu və ictimai xadimi Əsədulla Axriyev ilə ömrünün sonuna qədər dostluq etmişdir. Həsən bəy inquş dostuna da öz dəstəyini heç vaxt əsirgəməmişdir.

Kabarda-Balkar Dövlət Universitetinin birinci rektoru Xatut Berbəyov və universitetin digər yaşlı nəsil müəllimləri Bakıda, Azərbaycan Dövlət Universitetində aspirantura təhsili almış və dissertasiya müdafiə etmişdilər. Azərbaycan və Kabarda-Balkar ziyalılarının ünsiyyət və dostluğu, 20-ci illərin sonlarında, Nalçikin bakılıların ən sevimli bir istirahət yeri olmasını təmin etdi. Təxminən on il sonra bakılılar, onları öz evlərində sevərək qonaq edənlərin əvəzini artıqlaması ilə ödədilər. Bakı sakinləri Stalin repressiyaları dövründə, çoxlu sayda Kabarda-Balkar sakinlərini həbslərdən və düşərgələrdən xilas etdilər.

Hənifə xanım 1920-1926-cı illərdə Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında məsul vəzifədə çalışmışdır. 1929-cu ilin may ayında vəfat edib. Azərbaycan rəhbərlərindən biri olan Qəzənfər Musayev dəfn mərasimdə iştirak edərək dedi: “Bu gün biz iki deyil, üç deyil və hətta onlarla deyil, minlərlə uşağı tərbiyə edən bir xanımı itirdik. Xalq onun etdiyi bütün yaxşılıqları unutmayacaq.”