Zərdab kəndi 1861-ci ildə. Karl Şultsun qeydləri. (I yazı)

Karl Şults 1861-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Zərdab kəndində yaşayıb və öz xatirələrini “Qafqaz” qəzetində çap etdirib.

Zərdabda müxtəlif adlar daşıyan 20 yaşayış məntəqəsi var və Zərdab kəndini miniatür paytaxt adlandırmaq olar. Mərkəzdə əsasən bəylər, hökümət qulluqçuları və xidmətçiləri yaşayır. Kəndxuda xüsusi şarlar vasitəsilə keçirilən seçki vasitəsilə təyin olunur.

Zərdab düzənlik sahədə yerləşir. Sağ sahil isə meşələrdən və çoxlu sayda limanlardan ibarətdir. Su yataqlarında həmişə bol su olur, payıza yaxın isə su çəkilir. Kürdə balıq boldur, amma ən çox olan som balığından (yəqin ki, naqqa balığı, İsaməddin müəllimin, Qulu bəyin rəyindən sonra düzəliş edilib) savayı, “qırmızı balıq” hesab olunan digərlərini ovlamağa icazə verilmir. Onları ovlamaq üçün ödəniş heç də ücüz başa gəlmir. Yerli əhali ən bol olan və geniş istifadə edilən balığı “şeytan balığı” adlandırırlar. Yerli əhali onu qızardır, bizlər (K.Ş.) şoraba bişiririk. Yağlı və sümüksüz balıqdır, yerli əhali ondan şamlar düzəldirlər və bu şamlar məşəl kimi işıq verir. Payızda bu ərazilərə qazlar, ördəklər və digər quşlar uçub gəlir, sahələrdə vəhşi keçilər, qabanlar gəzir. Bir sözlə şikayət etməyə əsas yoxdur, həmişə dadlı və ləzzətli qida tapmaq olur.

Zərdabın yayı çox isti keçir. Səsli-küylü kənd sakitləşir. Bi istilər Zərdab haqqında sağlam olmayan yer təsəvvürü yaradır. Allaha şükür, mən və ailəm sağlamdır. Ətrafda da xəstə adam görünmür. Amma ağcaqanadlar və gözəgörünməyən sarışınlar-cücülər bizi incidirlər. Sonuncular daha çox təhlükəlidilər. Əqrəb azdır, amma falanq (hörümçək növüdür) kifayət qədərdir. 10 ayağı və nəhəng çənəsi olan bu həşərat qənimətini tutur və dişləməyə çalışır. Falanqın dişləməsi təhlükəsiz deyil, düzgün müalicə edilməməsi ölümlə də nəticələnə bilər. Allaha şükür, hələ bu səbəbdən ölüm hadisəsi olmayıb. Yerli əhalinin “molla” adlandırdığı qanadlı qurdlar, Kür sahillərində dəliklər açaraq bir-neçə ay orada yaşayıb gözə görünmürlər. İstilər başlayanda, bir aydın gündə yuvalarından uçaraq, dəstə halında Kür üzərinə tələsirlər. Su üzərinə özlərindən ağ qabıq sərirlər və bir müddət sonra ölürlər.

Yay günlərində burada bizi istidən, ağcaqanadlardan, cücülərdən qoruyan qüllələr var. Bu qüllələr dörd dirək üzərində, döşəməsi, tavanı yerdən bir sajen və daha çox yuxarıda qurulur. Bəzən güclü küləklər bu qüllələri dağıdır və hətta dirəklərini də yerindən çıxardır.

Bu qış Zərdabda lap rus şaxtası oldu, barmaqlarımız və burnumuz donurdu. Sonra yağışlar, zəlzələ, soyuq, çəyirtkə basqını, qasırğa və ən nəhayət kometa. Bu kometa haqqında Mulla öz kitablarından nə isə oxudu, amma bizə heç bir açıqlama verə bilmədi. Biz elə çaşqınlıq içərisində qaldıq.

Zərdab sakinləri çox mehriban yaşayırlar. Burada kökdən, soydan gələn dostluq və sevgi var.

Fikirləşməyin ki, biz burada vəhşi həyat yaşayırıq. Bizdə hətta tamaşalar da olur. Madam Vays öz səyyah truppası ilə kəndə gəldi və tamaşa göstərdi. İyun ayında misir və hind sehrbazlarının və akrobatların iştirakı ilə fantastik bir axşam oldu. Orkestr musiqisini dinlədik və kişik Frans öz komik nömrələri ilə bizi əyləndirdi. Zalda əvvəl 12 stul var idi, sonra kətillər də əlavə olundu. Tamaşanı qulluqçular, əsgər və zabitlər ilə yanaşı, yerli sakinlər də izlədilər.

Onu da xatırladım ki, tezliklə şiə tamaşası, Şah-Hüseyn başlayacaq. Bu bizim üçün kiçik bir əyləncədir, amma müsəlmanlar üçün qırğın və faciədir.

Tezliklə sizə ölkə və Zərdab haqqında, insanları və hüquqları, adətlər, təbiət haqqında yeni məlumatlar yazacağam.