Müasir Zərdab rayonunun şərqində mövcud olmuş yaşayış məntəqələri

Ərazidə aparılan qazıntı işləri zamanı aşkara çıxan küp qəbirlər, bu ərazinin tarixinin eramızdan əvvələ gedib çıxdığını sübut edir. Ərazidə bizə məlum olan ən qədim yaşayış məntəqəsi indiki Əlvənd kəndidir. Bəzi tətqiqatçılar qədim Alban şəhərinin Alvan-Alvand-Əlvənd kimi təhrif olunduğunu bildirirlər və Zərdabın müasir Əlvənd kəndi ilə eyniləşdirirlər.

Qətran qalası

Şamaxı xanları Ağası xan və Mustafa xan Əlvənd kəndində yerləşən Qətran qalasında oturaraq Şirvanı idarə ediblər. Abbasqulu ağa Bakıxanov məşhur "Gülüstani-İrəm" əsərində Əlvənddən bəhs edərək yazır ki, 1775-ci ildə Ağası xan da Əlvənddə oturub bütün Şirvana hökmran oldu. 1790-cı illərdə hakimiyyət uğrunda gedən çəkişmələr zamanı Ağası xanın oğlu Mustafa xan da bir müddət Qətran səngərində məskən salıb. Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır: “Bir həftədən sonra Ali-Sərkar gəlib Ağsu şəhərini aldı, zəif təbiətli və tədbirsiz Manaf xanı öldürdü. Bunların hamısından böyük olan Əsgər xan Məhəmmədsəid xan oğlunu hökumətə oturtdular. Mustafa bəy Əlvəndə gedib Qətran səngərində oturdu.”

Mehman Əlvənd müsahibələrinin birində Əlvənd kəndinin yaxınlığında məşhur Qətran qalası olduğunu və Arran hökmdarları tərəfindən məşhur şairimiz Qətran Təbrizinin şərəfinə tikilmiş bu qalanın çox böyük tarixi sirlərin daşıyıcısı olduğunu bildirir. Türk dilində yazan Qətran Təbrizi səlcuqlar dövründən əvvəl yaşayıb. Bu fakt, türklərin səlcuqlardan daha əvvəl Azərbaycan ərazilərində, o cümlədən müasir Zərdab və Əlvənd ərazilərində yaşadığını göstərir.

Mehman Əlvənd yazır: “1918-ci illərdə ermənilər Əlvənd istiqamətində hücuma keçərək Qətran qalasının izlərini yerli-dibli silmək istəyiblər. Lakin köməyə gələn türk qoşunları və yerli camaat qonşuluqdakı Sor-sor kəndinin yaxınlığında erməniləri darmadağın ediblər. Sovet vaxtı Qətran qalasının xarabalıqlarını itirmək məqsədilə, Zərdab rayonu ərazisində 2-3 dəfə Kür çayının axınının istiqamətini dəyişdiriblər.”

Qala rus işğalından sonra Əlvənd Vat adlandırılmışdır. Çar imperiyasının sənədlərinə əsasən, 1871-ci ildə Bakı quberniyasının indiki Zərdab ərazisində Əlvənd adlanan iki məntəqə qeydə alınıb. Birinci məntəqə Əlvənd adlanıb və indiki Əlvənd kəndinin yerində yerləşib. İkinci məntəqə isə birinci məntəqədən təxminən 7-8 kilometr şimal-şərqdə, Kür sahilində yerləşib və Əlvənd Vat adlandırılmışdır. Hazırda bu ərazi Dəvəçökəyi kimi tanınır.

Qutluq-Balıq şəhəri

XIII əsrin II yarısı və XIV əsrdə müasir Zərdab ərazisi Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində Hülakülərdən və Cəlairilərdən asılı vəziyyətə düşmüşdür. XIV əsr Hülakü mənbələrində adı çəkilən və “70 göl” mənasını verən Delan Naur ərazisinin qərb hissəsi indiki Zərdab torpaqları olub. Taleh Əliyev yazır: “Elxanilərdən Keyxatu xan 1293-cü ildə Kür çayı sahilində Qutluq-Balıq adlı böyük bir şəhər inşa etməyə başlamışdı. Şəhər tikilərkən xanın özünün Dalan Navurda olduğuna əsasən, şəhərin Kürün şimal sahilində, adı çəkilən göl ilə Girdimançay arasında olduğu anlaşılır. Fikrimizcə, bu şəhər Zərdab rayonunun Əlvənd kəndi yaxınlığında yerləşən Gur-gur yaşayış yeridir.”

Gur-gur kəndi

Azərbaycanda qədim kəndlərdən biri olan Gur-gur kəndi artıq rəsmi olaraq bir kənd kimi mövcud deyil, əhalisi Otmanoba kənd sakinləri hesab olunur. Yaşayış məntəqəsi haqqında "Gur-gur kəndi" səhifəsinə keçid etməklə məlumat ala bilərsiniz.

Qarağaclı kəndi

Qarağaclı kəndi indiki Əlvənd və Otmanoba kəndlərinin ərazisində mövcüd olub. Qarağaclı toponimindəki "qara" sözü "böyük" mənasını daşıyır. Yaşayış məntəqəsi qarağac bitkisi ilə zəngin olan Qarağaclı adlı yerdə salındığı üçün belə adlandırılmışdır.

Keçən əsrin əvvəllərindən əhali kəndi tərk edərək digər ərazilərə köçmüşdülər. Ötən əsrdə indiki Ağsu rayonu ərazisində, hazırda Kəndoba kəndi ilə birləşdirilmiş Qarağaclı kəndi olub. İllər boyu əhali Zərdabdan Ağsuya və əksinə köç ediblər. Zərdab rayonunun Qarağaclı kəndinin əhalisinin də Ağsu ərazisinə köçmələrini ehtimal etmək olar.

Tərtər, Sabirabad, Cəbrayıl, Cəlilabad, Qubadlı rayonlarında da Qarağaclı adlanan kəndlər var.

Mirzəxanlı kəndi

XIX əsrin əvvəllərində müasir Zərdab ərazisində Mirzəxanlı adlanan kənd mövcud olub. Mirzəxanlılar oğuzlardan olan qədim türk Kolanı tayfası içərisində qol və tirə adıdır. Nadir şah Əfşarın XVIII yüzilin 30-cu illərində Xorasandan Azərbaycana (Araz çayının şimal hissəsinə) köçürdüyü tayfalar içərisində kolanılar da olub. Bu tayfaya məxsus Mirzəxanlı ailələri müxtəlif ərazilərdə, o cümlədən müasir Zərdab ərazisində də məskunlaşıblar və əsasən heyvandarlıqla məşğul olublar. Sonralar məlum olmayan səbəblərə görə Zərdab ərazisindən köçüb gediblər. 1870-ci ildə, indiki Şıxbağı kəndinin yerləşdiyi ərazidə Mirzəbağı adlanan məntəqə də qeydə alınıb.

Nuru obası

1870-ci ildə Bakı Quberniyasının Göyçay qəzasının ərazisində, qəza mərkəzindən 73 verst məsafədə məskunlaşan Nuru obası Şahsünlü kənd icmasına daxil edilmişdir. 1870-ci ildə müasir Zərdab ərazisində yerləşən Nuru obasının 22 təsərrüfatında 52 nəfər kişi, 49 nəfər qadın olmaqla, cəmi 101 nəfər əhali, 1879-cu ildə isə 19 təsərrüfatında 58 nəfəri kişi, 45 nəfəri isə qadın olmaqla, cəmi 103 nəfər əhali yaşayıb.

1893-cü ildə oba Şamaxı qəzasının Kürdəmir bölgəsinin Şahsünlü kənd icmasının tərkibində yerləşirdi. Obanın 20 təsərrüfatında 70 nəfər kişi, 45 nəfər qadın olmaqla, cəmi 115 nəfər əhali yaşayıb.

Oba XX əsrin ilk illərində də Şahsünlü kənd icmasına daxil edilmişdir. 1902-ci ildə obanın 20 təsərrüfatında 115 nəfər əhali, 1911-ci ildə isə 22 təsərrüfatında 151 nəfər əhali yaşayıb. Nuru obası 1917 və 1921-ci illərdə Kürdəmir bölgəsinin Əlvənd icmasına daxil edilmişdir. Obada 1917-ci ildə 40 ev, 1921-ci ildə isə 36 ev olub.

Sonrakı illərdə Nuru obası haqqında məlumat verilmir. Çox güman ki, yaşayış məntəqəsinin ya adı dəyişdirilmiş, ya da Şahsünlü kəndi ilə birləşdirilmişdir.

Ülviyyən kəndi

Nizami Gəncəvi poemalarından birində Atabəy Qızıl Arslanla görüşdüyünü və şahın ona Həmdünyan adlı kənd bağışladığını qeyd edib. Mehman Əlvənd bildirir: “Qızıl Arslan məhz Qətran qalasında Nizami Gəncəvi ilə görüşüb və ona Həmdünyan kəndini bağışlayıb. Sonralar Həmdünyan kəndinin adı təhrif olunaraq Ülviyyən adlandırılıb. 1930-cu illərdə həmin kəndin sakinləri repressiyaya məruz qalaraq zorla Türkmənistana və başqa yerlərə köçürülüb. Bu qədim kənd Əlvənd kəndinin yaxınlığında, ipək yolunun üstündə yerləşərək böyük ticarət mərkəzinə çevrilmişdir.”

Çar imperiyasına aid siyahıyalınma sənədlərində Həmdünyan və ya Ülviyyən kəndləri haqqında məlumat verilmir. Bu yaşayış məntəqəsinin Əlvənd icmasına daxil edildiyini və ya adının dəyişdirildiyini ehtimal etmək olar.

Mehdilər kəndi

Rayon mərkəzindən 20 kilometr cənub şərqdə, Şəftəhal kəndi yaxınlığında Mehdilər adlı yaşayış məskəni var. Hazırda Mehdilər rəsmi olaraq bir kənd kimi mövcud deyil.

Araşdırmaçılar kəndin adını Mehdili adlanan nəslin adı ilə bağlayırlar. Avşar elinin mehdili adlanan tirəsi olduğu məlumdur, Ağcabədi rayonunun Muğanlı kəndində də mehdili nəslinə mənsub ailələr yaşayırlar. Cəbrayıl, Bərdə, Kürdəmir rayonlarında Mehdili adlı kəndləri var.

Rus imperiyası XIX əsrin sonlarında idarəetməni asanlaşdırmaq məqsədilə qəzalarda kənd icmaları yaratmışdılar. Əlvənd kəndi nəinki müasir Zərdab rayonunun, eləcə də tərkibində yerləşdiyi Bakı quberniyasının və Göyçay, Şamaxı qəzalarının ən iri icmalarından biri idi. İcmanın tərkibinə bir-neçə yaşayış məntəqəsi daxil edilmişdir. Sənədlərə əsasən 1911-ci ildə icmaya 7 yaşayış məntəqəsi, Qoyunlu, Osmanalı, Seyidlər, Sovla, Xalisa (Xəlisə), Qışlaq Baxşı, Xəlilli İbrahimbəy məntəqələri daxil edilmişdir. Osmanalı yaşayış məntəqəsi hazırda Otmanoba, Seyidlər isə Aşağı Seyidlər adlanır. "Zərdab rayonu Otmanoba kəndi" və "Zərdab rayonu Aşağı və Yuxarı Seyidlər kəndləri" səhifələrinə keçid edərək, bu kəndlər haqqında məlumatlar əldə edə bilərsiniz. Sovla, Qışlaq Baxşı kəndləri hazırda Kürdəmir inzibati ərazisinə daxildir.

Qoyunlu (Koyunlu) kəndi

Yaşayış məntəqəsinin adının Kürdəmirin qonşu Köhünlü kəndinin təhrif edilmiş forması olduğunu ehtimal etmək olardı. Amma bir məsələ var ki, Köhünlünün əvvəlki, o cümlədən 1917-1921-ci illərdəki adı Fətixanlı olub. 1911-ci ildə 98 evdən ibarət olan Qoyunlu kəndində 490 nəfəri kişi, 317 nəfəri qadın olmaqla, cəmi 797 nəfər əhali yaşayıb. Kənd qəza mərkəzindən 85 verst, pristav idarəsindən isə 36 verst məsafədə yerləşib.

Xəlisə kəndi

Xəlisə “bəylərə bağışlanan mülk” mənasındadır. 120 evdən ibarət olan Xəlisə yaşayış məntəqəsində 522 kişi, 412 nəfəri qadın olmaqla, cəmi 934 nəfər əhali qeydə alınmışdır. Kənd qəza mərkəzindən 75 verst, pristav idarəsindən 45 verst məsafədə yerləşirdi.

Xəlilli İbrahimbəy (I Xəlilli) kəndi

Xəlilli İbrahimbəy kəndi 1911-ci ildə qəza mərkəzindən 85 verst məsafədə yerləşib, 31 təsərrüfatında 236 nəfər əhali yaşayıb. Xəlilli İbrahimbəy yaşayış məntəqəsində 1980-cı ildə 30 ev (159 nəfər əhali), 1902-ci ildə 31 ev (173 nəfər əhali), 1917-ci ildə 46 ev, 1921-ci ildə isə 37 ev olub. 1917-1921-ci illərdə Kürdəmir inzibati ərazisinə daxil olan yaşayış məntəqəsi I Xəlilli adlanıb. Bölgədə II Xəlilli kəndi də var idi.

1917-1921-ci illərdə Əlvənd icmasına Qışlaq Baxşı, Nuru oba, Osmanoba, Seyidlər, Sovla, I Ucarlı, Fətixanlı, I Xəlilli, Şahsoltanlı, Şahsünlü, Ebəyli yaşayış məntəqələri daxil ediimişdir. Şahsünlü hazırda Şahhüseynli adlanır və kənd haqqında "Zərdab rayonu Şahhüseynli (Şahsünlü) kəndi" səhifəsindən məlumat əldə edə bilərsiniz. Fətixanlı yaşayış məntəqəsi hazırda Kürdəmir rayonunun tərkibində yerləşir və Köhünlü adlanır.

I Ucarlı

1911-ci ildə Hacı Səmədli kənd icmasına daxil olan I Ucarlı qəza mərkəzindən 75 verst məsafədə yerləşib, 19 təsərrüfatında 107 nəfər əhali yaşayıb. Çox güman ki, Hacı Səmədli ailələrinin qışlaq ərazisi olub. Hazırda Ağsu rayonunda Hacı Səmədli kəndi var. 1921-ci ildə 19 evdən ibarət olan I Ucarlı Kürdəmir inzibati ərazisinə daxil edilmişdir.

Şahsoltanlı kəndi

Çox güman ki, qışlaq ərazi olan Şahsoltanlı yaşayış məntəqəsi İsmayıllı inzibati ərazisinə daxil idi və 1921-ci ildə kənddə 67 ev olub. Hazırda da Göyçay rayonunda Şahsoltanlı kəndi var.

Ebəyli kəndi

İsmayıllı inzibati ərazisinə daxil edilən Ebəyli yaşayış məntəqəsi 1921-ci ildə 13 evdən ibarət olub. Bu kəndin də qışlaq ərazisi olduğunu ehtimal etmək olar.

Kirəşli kəndi

1949-1950-ci illərdə Ermənistandan deportasiya edilmiş və Zərdab rayonuna göndərilən ailələrin bir qismi Əlvənd kəndi yaxınlığında məskunlaşmışdılar. 36 evdən ibarət olan kənd Kirəşli adlanırdı.