Bu günlrdə hamı Tosu Zəngilanlının (Əbülfət Abbasov) ölümündən yazır. Mən də "Allah rəhmət eləsin!" deyirəm. Bu yazılar mənə Etel Lilian Voyniçi xatırladı. O da nə vaxtsa yazıb - taleləri onunla oxşar olanlar haqqında. Səbriniz çatarsa, buyurun, oxuyun

Etel Lilian Voyniç :  “Ovod”

(Seçmələr)

Sirkə getmək istəyirsinizmi? Cemma təəccüblə ona baxdı. Cavab verməmişdi ki, Ovod yenə soruşdu:

- Siz heç sirk tamaşaları görmüsünüzmü?

- Yox, görməmişəm. Bu tamaşalar məni maraqlandırmayıb.

- Nahaq! Bunlar çox maraqlı olur. Mənə elə gəlir ki, bu tamaşaları görmədən xalqın həyatını öyrənmək olmaz. Köçəri sirk öz çadırını şəhər qapısından bayırda qurmuşdu. Ovodla Cemma oraya yaxınlaşanda, skripkaların zəhlətökən səsi, təbil gumbultuları tamaşanın başlandığını xəbər verdi. Tamaşa çox bəsit idi. Bütün truppa – bir neçə oyunbazdan, təlxəkdən, akrobatdan, çənbər içindən tullanan atlıdan, bəzək-düzək vurulmuş kolombinadan, bir də cansıxıcı və axmaq-axmaq zarafatlar edən qozbeldən ibarətdi. Zarafatlar ümumiyyətlə öz kobudluğu ilə həqarətli deyildi, ancaq onlar, adi həyatda çox-çox təkrar olunduğundan bayağılaşmış, zəhlətökən şeylərdi; ümumiyyətlə, bütün oyunlarda dözülməz bir bayağılıq vardı. Camaat, toskanalılara xas olan bir nəzakətlə gülür, oyunçuları alqışlayırdı. Lakin onları ən çox əyləndirən qozbelin çıxartdığı oyunlardı. Cemma onun bu oyunlarında nə məzəli, nə də gülməli bir şey görürdü. Onun çıxartdığı oyunlar bir sıra kobud, çirkin əzilib-büzülməkdən ibarətdi. Camaat ona öcəşirdi, uşaqları çiyinlərinə qoyub bu «kifir adamı» onlara göstərirdilər. Ovod çadırın ağac dayağına söykənib durmuşdu. Cemma ona sarı dönərək soruşdu: — Sinyor Rivares, siz burada maraqlı nə görürsünüz? Mənə elə gəlir ki..

Cemma onun üzünü görüb birdən susdu: bu vaxta qədər o, insan sifətində belə dərin, belə ümidsiz bir iztirab görməmişdi: yalnız bunu Livornoda, bağ qapısı yanında Montanellinin üzündə görmüşdü. Budur, oyunbazlardan biri qozbelə bir dürtmə vurdu. Qozbel havada mayallaq vurub, yumaq kimi, yöndəmsiz halda, diyirlənədiyirlənə meydandan çıxdı. Sonra iki oyunbaz arasında söhbət başlandı. Ovod yuxudan ayılmış kimi qımıldandı.

- Gedək, – dedi– bəlkə, siz yenə baxmaq istəyirsiniz? Mən getməyi üstün tuturam. Çadırdan çıxıb, kölgəli yaşıllıq içindən keçərək çaya sarı getdilər. Onlar bir neçə dəqiqə susdu. Ovod soruşdu:

- Tamaşa xoşunuza gəldimi?

- Çox ağır tamaşa idi, bəzən də adamı lap iyrəndirirdi.

- Nə iyrəndirirdi?

- O əzilib-büzülmələr. Bunlar lap biabırçı idi. Heç birində məzəli bir şey yox idi.

- Siz qozbeli deyirsiniz? Cemma Ovodun şikəstliyini xatırladan hər şeyə iztirablı həssaslıq göstərdiyini bilirdi, buna görə tamaşanın qozbelə aid olan hissəsindən daha az danışmaq istəyirdi. Lakin indi Ovod özü bunu soruşurdu.

- Bəli, hamısından pisi bu idi, – deyərək onun sözünü təsdiq etdi.

- Axı camaatı da elə hər şeydən çox o əyləndirirdi.

- Doğrudur; buna da ancaq təəssüf etmək lazımdı.

- Niyə? Ona görə ki, bunda kobud zövqlərin tələbi nəzərdə tutulur?

-Y-yox. Bütün tamaşada kobud zövqlərin tələbi nəzərdə tutulmuşdu.

Lakin buna rəhimsizlik də əlavə edilmişdi. Ovod gülümsədi.

- Rəhimsizlik? Qozbelə qarşı?

- Mən demək istəyirəm ki.. O özü, əlbəttə, buna tamamilə sakit baxır.

Atlı üçün tullanmalar, aktrisa üçün kolombina rolu qazanc mənbəyi olduğu kimi, bu əzilib-büzülmələr də onun üçün qazanc mənbəyidi. Ancaq adam ona baxanda qəlbində bir ağırlıq hiss edir. Onun rolu adamı alçaldan bir roldu; bu rolda insan ləyaqəti tapdalanır. .

- Yəqin ki, onun bu rolda gördüyü həqarətlər – truppaya girməmişdən əvvəl gördüyü həqarətlərdən çox deyil. Bizim həm birimizin insanlıq ləyaqəti onsuz da müxtəlif yollarla tapdalanır.

- Bu doğrudur. Amma burda. . Mənim bu deyəcəyim söz bəlkə də sizə mənasız görünəcək, lakin, məncə, insan bədəni müqəddəs olmalıdı, insan bədəni lağa qoyulanda, qəsdən eybəcər şəklə Salınanda mən dözə bilmirəm.

- İnsan bədəni! Bəs insan qəlbi?

Ovod birdən dayandı, əlini sahil küçəsinin daş sürahisinə söykəyib, Cemmanın düz gözləri içinə baxdı, ondan cavab gözlədi. Cemma da dayandı, təəccüblə ona baxaraq dedi:

- Bəs insan qəlbi?

Ovod sərt bir hərəkətlə qollarını açıb sözünə davam etdi:

- Yoxsa bu vaxta qədər heç sizin ağlınıza gəlmirdi ki, bu zavalı oyunbazın da, bir parça əyri-üyrü ağac kötüyünə oxşayan bədəninə zorla yerləşdirilmiş, ona köləlik etməyə məcbur olan, mübarizə edən canlı insan qəlbi var? Siz ki hər şeyə belə həssassınız, sizin ki belə gülünc, zınqırovlu paltar geydirilmiş bu bədənə yazığınız gəlir, bəs necə olur ki, onun zavalı qəlbini yaddan çıxarırsınız, – elə bir qəlb ki, onun müdafiəsiz qalan çılpaqlığını gizlətmək üçün heç təlxəklik bəzək-düzəyi də yoxdur! Bir düşünün: onun bu çılpaq qəlbi soyuqdan üşüyür, hamının gözü qabağında utanıb xəcalət çəkir, tamaşaçıların istehzası onu bir qamçı kimi parçalayır, onların gülüşü, odda qızarmış dəmir kimi onu yandırır! Bir düşünün: o, aciz-aciz ətrafındakı dağlara, daşlara baxır, bu dağlar nə üçün yerindən qopub onun üstünə tökülmür, onu bu əzab verən insanların əlindən xilas etmir, bu daşların nə üçün yazığı gəlmir, niyə uçub onu öz altında basdırmır! O, siçovullara da həsəd edir: çünki siçovulların yer altında yuvası var, qaçıb orada gizlənə bilərlər! Bunu da unutmayın ki, qəlbin axı dili yoxdur, səsi yoxdur, o çığıra bilmir. O gərək səbr etsin, səbr etsin, səbr etsin. . Mən boş-boş şeylər danışıram. . Siz niyə gülmürsünüz? Məzəli söhbətlər sizə təsir etmirmi?

Cemma bir söz deməyib geriyə döndü, sahil küçəsi ilə yavaşyavaş getməyə başladı. Onlar gəzməyə çıxandan bəri Cemmanın heç ağlına gəlməmişdi ki, Ovodun keçirdiyi bu anlaşılmaz həyəcanın bəlkə də köçəri sirklə bir əlaqəsi var; indi Ovodun birdən belə odlu-odlu danışması Cemmanın qarşısında onun daxili aləminin qaranlıq bir guşəsini işıqlandırdı, onun Ovoda yazığı gəldi, ona təsəlli üçün, bircə kəlmə də deməyə söz tapmadı.

*********************

*********************

- Sizinlə bərabər sirkə getmişdik ha, yadınızdadırmı? Elə bir sirk idi, ancaq ondan da pis, ondan da bayağı. Məramnamədə, əlbəttə, öküz döyüşü də vardı. Sirkin truppası gecələmək üçün böyük yolun kənarına düşmüşdü. Mən onların çadırına yaxınlaşıb sədəqə istədim. Hava yaman isti idi. Aclıq məni lap əldən salmışdı, elə çadırın ağzında özümdən gedib yıxılmışam. O zaman mən, möhkəm korset bağlamış institut qızları kimi, tez-tez özümdən gedirdim. Məni çadırın içinə aparıb araq verdilər, doyunca yedirtdilər, səhərisi də təklif etdilər ki.. O susdu.

— Onlara cırtdan, ya qozbel, ya da eybəcər bir adam lazımdı ki, tamaşaçıları əyləndirmək üçün ona narınc qabığı da ata bilsinlər. Siz onda qozbeli gördünüzmü? İki il mən də elə qozbel oldum. Xırda-para bəzi oyunlar çıxartmağı öyrəndim. Ancaq mənə hələ lazımi qədər eybəcər deyildim. Buna da əlac tapdılar: dalıma yumru bir şey qoyub məni qozbel elədilər, axsaq ayağımdan, şikəst qolumdan da mümkün qədər istifadə etməyə çalışdılar. Tamaşaçılar çox da elə tələbkar deyildi: az şeylə kifayətlənirdilər, ancaq bunu istəyirdilər ki, incitmək, əzab vermək üçün onlara canlı bir məxluq versinlər. Geydiyim təlxək paltapı mənim bağışlayacağım təsiri tamamladı. Bircə çətinlik burasında idi ki, tez-tez xəstələnirdim, belə olanda səhnəyə çıxa bilmirdim. Elə də olurdu ki, truppanın başçısı, halım pis olanda da səhnəyə çıxmağımı tələb edirdi, mənə elə gəlirdi ki, tamaşaçılar ən çox belə axşamlarda həzz alırdı. Yadımdadır, bir gün bədənimdə şiddətli ağrılar başlamışdı. Mən səhnəyə çıxdım, tamaşa verilən yerdə birdən özümdən gedib yıxıldım. Özümə gələndə gördüm ki, bütün tamaşaçılar ətrafıma toplaşıblar: hamısı da çığırır, nərə çəkir, üstümə şey atırdılar. .

— Bəsdi! Mən daha qulaq asa bilmirəm!. Siz Allah, bəsdir! Ovod astadan dedi:

— Gör mən nə sarsağam! Cemma pəncərənin qabağına getdi, üzünü döndərmədən bir neçə dəqiqə orada durdu. Çevriləndə gördü ki, Ovod yenə də oturub, stola dirsəklənib, əli ilə gözlərini örtüb. Sanki Cemmanın burada olduğunu unutmuşdu.

Maliyyə iqtisadi ixtisasları birləşdirən əsas amildir

Hazırda respublikamızın, o cümlədən Zərdab rayonunun orta təhsil müəssisələrində oxuyan şagirdlər məzun olmağa hazırlaşır. Bu zaman onlarda bəzi suallar yaranır, bunlardan biri də peşə seçimi ilə bağlıdır. Odur ki, iqtisad yönümlü bəzi peşələr barədə qısa məlumat verməyi qərara aldım.

Qeyd edim ki, bu peşələrə müxtəlif təhsil ocaqlarında yiyələnmək, Bakıda və regionlarda fəaliyyət göstərən kurslarda səriştələrinizi artıra bilərsiniz.  

Çox vaxt gənclər müəyyən peşə sahiblərinin gördükləri işləri dəqiq təsəvvür etmirlər, bu da  ixtisas seçimi zamanı onlara problemlər yaradır. İqtisadi ixtisas sahiblərinin fəaliyyət sahəsi o qədər genişdir ki, onların supermarketlərdə kassirdən tutmuş iri neft şirkətlərində baş mühasib yaxud İqtisadiyyat nazirliyində rəhbər vəzifələrdə çalışdığını əminliklə demək olar. Onlar Zərdab rayonunun müxtəlif sahələrində də  uyğun iş tapa bilərlər. İqtisadi ixtisasları birləşdirən əsas amil maliyyədir. Bu sahədə çalışan mütəxəssislərin işinin əsas məqsədi:

İqtisadi peşələrin tərkibi müxtəlif və genişdir. Eyni zamanda cəmiyyətin inkişafı yeni peşələrin də yaranmasına səbəb olur, çünki iqtisadiyyat mahiyyət etibarilə cəmiyyətin əsasını təşkil edir. Dünya elə qurulub ki, əsas maliyyə münasibətləri olmadan mövcud ola bilməz. Məhz buna görə iqtisadi və ya pul əməliyyatları ilə bağlı peşələrə, başqa sözlə, maliyyə-iqtisadi münasibətlər sahəsində mütəxəssislərə istənilən cəmiyyətdə tələbat olacaqdır.

 Ən çox tələb olunan 6 peşə

Ən çox tələb olunan 6 iqtisadi peşənin siyahısı belə tərtib edə bilərik:

Auditlə bağlı peşələr. Auditor mühasibat sənədlərini yoxlayır, maliyyə fəaliyyətinin qiymət verir. O, həmçinin   sahibkara keyfiyyətli mühasibat təminatı üzrə də məsləhətlər verir.

Mühasibat uçotu. Təsərrüfat fəaliyyətində uçotun aparılması vacibdir, fərq etməz, istər kiçik şirkət olsun yaxud  istər ən böyük holdinq. Bunu həm də qanun da tələb edir. Bu peşənin sahibləri dövlət və özəl müəssislərdə maliyyə vəziyyətinə nəzarət edir, vergiləri hesablayır və vaxtında ödənməsini təmin edir,  müxtəlif dövlət orqanları üçün hesabatları hazırlayır,  rəhbərliklə maliyyə məsələləri üzrə daim təmasda olur. Respublikamızın regionlarında, o cümlədən Zərdabda da bu sahədə peşəkrlara ehtiyac var.

Marketinq mütəxəssisləri. Onlar müəssisə üçün daha çox gəlir gətirən mal yaxud xidmətlərin yaradılması, təşviqi və satışı ilə bağlı prosesləri həyata keçirirlər. Satış bazarının öyrənilməsi, bazara uyğun reklam fəlsəfəsinin hazırlanması ilə də bu peşə sahibləri məşğul olur.

Maliyyə meneceri. Maliyyə resurslarının formalaşması və bölüşdürülməsi bu peşə sahiblərinin əsas funksiyalarıdır. İlk öncə daxili ehtiyatlar səfərbər edilir, sonra isə cəlb edilmiş vəsaitlərin səmərəliliyi qiymətləndirilir.

İqtisadçılar. Bu peşə sahibləri pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə əlaqəli məsələlərin nəzəri təhlili üzrə mütəxəssis hesab olunur. Onlar maliyyə planları hazırlayır, onalrın icrasına nəzarət edir.

Satış menecerləri. Təsərrüfat fəaliyyətinin effektivliyi satışların həcmindən asılıdır. Bu peşənin sahibləri mal və ya xidmətlərin satışını idarə edən mütəxəssisədirlər. Satış menecerləri ilə Zərdabın ticarət obyektlərində işləyənlər tez-tez rastlaşırlar.

Maliyyəçi – universal peşə sahibi

 Maliyyə ixtisasını bitirən şəxs mühasib, menecer, iqtisadçı kimi peşələrə də yiyələnə bilər. Əslində İqtisadçı və maliyyəçi bir-birindən ayrılmazdır. Müasir dünyada maliyyə və iqtisadiyyat bir növ siam əkizləridir və onları hər birindən ayırmaq mümkün deyil. Həyatımın bir hissəsi keçən sovet dövrünün bir deyimini uyğunlaşdırıb, deyə bilərik ki, “maliyyə” deyəndə iqtisadiyyat, “iqtisadiyyat” dedikdə isə maliyyə nəzərdə tutulur (orijinal belə idi: “Partiya” deyəndə xalq, “xalq” deyəndə partiya nəzərdə tutulur. Yaxşı maliyyəçi olmaq üçün:

•        mühasibat uçotunu bilmək;
•          rəqabət, reklam nəzəriyyələrini öyrənmək;
•          kredit, sığorta, vergilər haqqında məlumatlara malik olmaq lazımdır.

Maliyyəçi bazarın, investisiyanın mahiyyətini anlamalıdır, çünki, bir qayda olaraq, iri  maliyyə resursları ilə “oynayır”, onların qoyuluşu və idarəçiliyini həyata keçirir. Yuxarıda qeyd edilən səriştələr təhsil ocaqlarında öyrədilir. Məhz bun görə də bu ixtisası bitirən şəxsləri geniş profilli hesab etmək olar. 

Yuxarıda ən çox tələb olunan peşələr sadalanıb. İqtisadi yönümlü peşələrin siyahısı genişdir, buraya  vergi müfəttişlərini, loqistləri, sığorta işçilərini, gömrük müfəttişlərini və digərlərini aid etmək olar. 

Peşə seçimi zamanı yazşadığınız regionun ehtiyaclarını da nəzərə almaq önəmlidir. Məsələn, Zərdabda gömrük müfəttişi kimi iş tapmaq mümkünsüzdür. 

Nurlan Yunusov: “Dirilər məzarlığı”

Gənc yazar Nurlan Yunusovun, bildiyim qədər, bu günə kimi 4 kitabı nəşr olunub. Bu kitablardan biri “Dirilər məzarlığı”- dir. Kitab gənc həkim Ömərin faciəvi həyatından bəhs edir. 

Biz adətən oxuduğumuz kitabda müsbət yaxud mənfi qəhrəman axtarır, seçir, bu kriteriyaya görə qruplaşdırırıq. Ömər müsbət qəhrəmandır yoxsa mənfi? Düzünü deyim, bilmirəm.  O, sadcə insandar, bizlərdən biri. Belə insanlarla Zərdab rayonun kitabsevərləri də həyatda rastlaşıblar. O, çox oxuyib, çox çalışıb, həyatda nəyəsə nail olub. Amma məni çoxdan düşündürən sualı, bu kitabı oxuyarkən bir daha özümə veridm: “Həqiqətənmi , çoxlu oxumaq vacibdir?”  Məncə çox yox, necə oxumaq önəmlidir.

 “Sözün gücü böyükdür.  Ona görə böyükdür ki, sözlə insanları birləşdirmək də olar, ayırmaq da, sözlə məhəbbət də qazanmaq olar, ədavət və düşmənçilik də” – yazır  Lev Tolstoy. Kitab müəllifin, o nə qədər dahi olsa belə, bir başqasının fikirləridir. Bu fikirlər həyat, yaşam üçün təlimat deyil, hadisələrin təsviri, müəllifin bu hadisələrə baxışlarıdır. Əgər biz kitabdakı fikirləri düşüncəmizin ələyindən keçirə bimiriksə, məncə, oxumağa dəyməz.  

Deyə bilərsiz ki, bütün bunların “Dirilər məzarləğı”-na nə dəxli? Kitabda həyatından bəhs edilən Ömər də çoxlu kitab oxuyib, amma bunlar ona xoşbəxtlik yox, bədbəxtlik gətirib. O, sadəcə çox oxuyub, başını kitabdan qaldırmadan, ətrafa, real həyata baxmadan, ona yer üzündə ayrılmış vaxtı qiymətləndirmədən , ömrü yaşamadan oxuyub. Son isə faciəvidir- real hadisələrlə rastlaşanda özünü itirir, çaş-baş qalır, həyatın zərbəsi dizini bükür. O, oxuduğu kitablardakı fikirləri, həqiqətləri özününki edə bilməyib, reallıqla uyğunlaşdırmağı bacarmayıb. Sonda isə, iradəsizlik, müalicədən imtina -bu isə, əslində, intihar kimi bir şeydir. İntihar insanın zəifliyi, onun olmayana əl uzatmasıdır. Ömrin taleyi göstərir ki, insan tarazlığı qorumağı bacarmalıdır – oxumaqda da, işləməkdə də, istirahətdə də. Ürək və beyin, sevgi və ağıl bir-birini inkar etməməli, əksinə, birləşib insanın yolunu işıqlandırmalıdırlar. 

Kitabda bəyəndiyim, müəllifin xüsusi şiriftlə fəqrqləndirib önə çıxartdığı fikirlərin ifadə formasıdır. Bu fikirlər qısadır, konkretdir, eyni zamanda tutumludur. Düzdur, bəziləri, mənim üçün mübahisəlidir (məsələn “kommunizm işığı” yaxud “eşqin həyatda bir dəfə olması” barədə), amma bu artıq zövq, düşüncə, hadisələrə baxış məsələsidir ki, hər kəsdə fərqli ola bilər. 

Kitabda, bəzən cümlələr ağır oxunur. Sanki cümlə, rus dilində yazılıb, redaktə olunmadan tərcumə olunub. Bu da fikirin axıcılığını, mətnin oxunaqlı olmasını pozur. Məncə, kitabın nəşri zamanı redaktor yazarla birgə işləməli, bu problemləri aradan qaldırmalı idi.

Çox ümid edirəm ki, bunlar gələcəkdə aradan qaldırılacaq. Müəllifə can sağlığı, yeni üğurlar arzulayıram.   

 Moskva Universitetini bitirmiş Həsən bəy uğurlu biznes qura bilərdi, daha çox sərvət qazanardı. Amma bu BÖYÜK AZƏRBAYCANLI həyatı boyu qazanmaqdan daha çox xərcləmiş, ömrünü millətinin digər xalqlarla müqayisədə zəlil günə düşməməsi üçün sərf etmişdi.

 28 iyun 1837-ci ildə Rus imperiyasının inzibati ərazisi olan Şirvan əyalətinin Zərdab kəndində, indiki Zərdab şəhərində anadan olmuşdur. Babası Rəhim bəy və ulu babası Fətəli bəy Şirvan bölgəsinin ən nüfuzlu və tanınmış bəyləri, Zərdab kəndinin sahibi, naibi idilər.  

 Çar ordusunun zabiti olan atası Səlim bəy təhsilə, elmə, incəsənətə önəm verirdi. Onun evində tez-tez şairlər, xanəndələr, musiqiçilər qonaq olardılar.  Atasının və qonaqların söhbətləri uşaqlıqdan beynində həkk olunmuş, elmə, təhsilə marağı artmışdır.

 İlk təhsilini mollaxanada alan Həsən bəy, 1852-ci ildə Şamaxı şəhər məktəbinə, şkolasına daxil olur. Tezliklə istedadı büruzə verir, təhsildə müvəffəqiyyət qazanır. Qafqazın maarif müdiri onu Tiflisə aparır və hökümət hesabına gimnaziyanın 5-ci sinfinə qəbul olunur.

 1861-ci ildə Tiflis gimnaziyasını bitirir, yenə hökümət hesabına Moskva Universitetinə göndərilir. İstedadı, savadı, çalışqanlığı sayəsində Universitetdə də böyük nüfuz qazanır. Tələbəlik illərində rus cəmiyyətinin fəal, nüfuzlu şəxsləri ilə, şair Aleksey Nikolayeviç Pleççeyev, tarixçi Sergey Mixayloviç Solovyov və digərləri ilə dostluq etmişdir.

 1867-ci ildə təhsilini bitirib vətənə qayıdır, Tiflisdə Torpaq İdarəsində, 1868-ci ildən isə Qubada məhkəmə katibi olaraq işləməyə başlayır. Hökümət idarələrində çalışan Həsən bəy həmişə ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparmışdır. Vəkillər, tərcüməçilər, digər məmurlar məhkəmə qanunlarından xəbəri olmayan əhalini incidir, onlara qarçı haqsızlıqlar edirdilər. Həsən bəy bacardığı qədər məhkəməyə müraciət edənlərə köməklik edərdi. Bu da bürokrat, rüşvətxor məmurların xoşuna gəlmir və Həsən bəyə qarşı sui qəsd təşkil etdilər. Təsadüf nəticəsində Həsən bəy ölümdən xilas ola bilmişdi.

 Bir müddət müstəqil məhkəmə vəkilliyi etmişdir. 18 noyabr 1869-cu ildə Bakı gimnaziyasına təbiət elmləri üzrə müəllim kimi işə düzəlmişdir. Bununla da onun həyatında yeni dövr başlamışdır.

 Həsən bəy Qafqazda o zaman fəaliyyət göstərən 10 gimnaziyada çalışan müəllimlər içərisində yeganə ali təhsilli azərbaycanlı idi. Gimnaziyalarda azərbaycanlı şagirdlərin sayı da çox az idi. Həsən bəy azərbaycanlı uşaqları məktəbə cəlb etmək üçün təbliğat aparmağa başlayır.

 26 fevral 1872-ci il tarixdə rus dilində nəşr olunan "Bakinski listok" qəzetində dərc olunan ilk ilk mətbu məqaləsində də Bakı Realnı gimnaziyasında müsəlman şagirdlərinin az olmasından da yazırdı. Zərdabi yazırdı ki, öz uşağını xəzinə hesabına gimnaziyanın pansionuna göndərmək istəyənlərin sayı günbəgün artır, amma çoxu ora düşə bilmir, çünki bunun üçün bir neçə il gözləməlidirlər, növbələri çatanda isə artıq gec olur, onlar təlimsiz qalır, ötüb keçən yaşları isə gimnaziyanın aşağı sinfinə daxil olmağa imkan vermir. Həsən bəy məqaləsində kasıb müsəlman uşaqlarının təhsil alması üçün Xeyriyyə cəmiyyətinin vacibliyini vurğulamışdır.

 1871-ci ildə rus və Azərbaycan dillərində xeyriyyəçilik cəmiyyətin nizamnaməsini yazmışdı. Bu cəmiyyət hökumət dairələri tərəfindən hüquqi cəhətdən təsdiq edilmişdır. Həsən bəy Qafqazı gəzərək, cəmiyyətə üzv toplamağa çalışırdı. İanələr böyük zəhmət ilə yığılırdı, əhali və hətta nizamnamə ərizəsinə imza atanlar da xeyriyyəçilik çağırışına yetərincə qoşulmurdu. Cəmiyyətin vəsaiti yetərsiz olduğu üçün fəaliyyəti dayanır və tədricən bağlanır.

 1872-ci ildə Tiflis Müqəddəs Nina məktəbini bitirən Hənifə xanım ilə ailə həyatı qurmuşdur. Hənifə xanım Həsən bəy Zərdabiyə tək həyat yoldaşı yox, həm də mübarizə yoldaşı olmuşdur. Birgə yaşadıqları müddətdə həyat yoldaşına həmfikir olur və yardımlar edir.

 1873-cü ilə qədər Azərbaycanda peşəkar teatr nümayiş edilməmişdir. Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun təşəbbüsü ilə 1873-cü ilin mart və aprel aylarında, Bakıda Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyaları səhnələşdirilmiş və Azərbaycanda, eləcə də bütün müsəlman Şərqində peşəkar teatrın təməli qoyulmuşdur. 

 Peşəkar teatrın yaranmasını istəyən Həsən bəy, Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər ağa Adıgözəlov və digər tələbələri ilə müzakirələr aparırdı. Bir qədər məşq etdikdən sonra, gimnaziya otaqlarının birində tamaşanı oynayırlar. Tamaşadan təxminən 40-50 manat vəsait yığılır və bu vəsaiti kasıb tələbələr arasında paylayırlar. İkinci tamaşadan isə yüz manat pul yığılmışdır. Gimnaziyanın yuxarı sinif şagirdlərinin Bakını tərk etmələri teatr prosesinin ləngiməsinə səbəb oldu. 1886-cı ildən isə Bakıda teatr işində önəmli irəliləyiş başladı. 1896-cı ildə Həsən bəy Zərdabi, Cahangir Zeynalov, Nəriman Nərimanov, İskəndər bəy Məlikov, Məhəmməd bəy Məlikov, Əbülfət Vəli və digər ziyalılar Bakıda peşəkar teatrımızın gələcəyinə təminat verən ilk professional teatr kollektivi, "Müsəlman dram truppası” yaratdılar.

 Həsən bəy Zərdabi 1870-ci ildə türk dilində qəzet çap etdirmək üçün fəaliyyətə başlamışdır. Müəyyən dairələr və eləcə də ermənilər türk dilində qəzetin çap edilməsinə imkan vermək istəmirdilər. Həsən bəy 5 il inadkarlıqla mübarizə apardıqdan sonra, 1875-ci ilin iyul ayının 22-də arzusuna çatdı və “Əkinçi” qəzetini çap etdirməklə Milli Mətbuatımızın təməlini qoydu.  İlk saylarında  “Əkinçi” dörd əsas şöbədən,  “Daxiliyyə”, “Əkin və ziraət xəbərləri” , “Elm  xəbərləri”  və “Tazə  xəbərlər”dən ibarət idi. "Əkinçi"nin 6-cı nömrəsindən sonra qəzetdə məktublar şöbəsi də açıldı və "Məktubat" rubrikası altında məqalələr dərc olunmağa başlandı. Həsən bəy naşiri, redaktoru, korrektoru, həm də mürəttibi olduğu "Əkinçi" qəzeti tezliklə ümumrusiya müsəlmanlarının qəzetinə çevrildi.  Qəzetin sorağı Avropaya da gedib çıxmışdı. "Əkinçi" az yaşadı, cəmi 56 sayı işıq üzü gördü. Lakin Rusiya müsəlmanlarının həyatında böyük rol oynadı.

 1877-ci ilin dekabrında Bakıda Şəhər Duması, Uprava təsis olundu və 1918-ci ilədək fəaliyyət göstərdi. Əhaliyə şəhər Dumasına üzvlər seçmək hüququ verilmişdir. Duma üzvləri arasında başqa millətlərin nümayəndələri sayca çoxluq təşkil edirdi. Əhalisinin 75 faizi müsəlmanlardan ibarət olan şəhərdə, duma üzvlərinin yalnız beşdə biri müsəlmanlardan seçilə bilərdi. Bu ədalətsizlik ilə barışa bilməyən Həsən bəy təkbaşına qubernatorun qəbuluna gedərək xəbərdarlıq etmişdi ki, müsəlmanlar bu ədalətsizliyə görə hiddətləniblər, əgər siz tədbir görməsəniz şəhər idarəsini dağıdacaqlar. Qubernator bu məsələyə ciddi yanaşır və Tiflisə gedərək canişin vasitəsilə nazirdən yeni əmr alır. Yeni əmrə əsasən Duma üzvlərinin üçdə biri azərbaycanlılardan, üçdə biri ruslardan, üçdə biri isə ermənilərdən ibarət olmalı idi.

 1880-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Zərdaba köçən Həsən bəy kənddə də insanlardan köməyini, məsləhətini əsirgəməmişdir. O, sakinlərə hüquqlarını anladar, vergi qanunlarını başa salar, rüşvətxor məmurlardan qəzetlərə yazar, hökümətə şikayət edərdi. Hənifə xanım yazır kı, məmurlar Həsən bəydən çəkinirdilər, odur ki, Zərdab kəndinə az-az gəlirdilər.

 Həsən bəy Zərdabda məktəb açılmasına çalışmış, 1885-ci ildə Zərdab kəndində ikisinifli məktəbin açılması haqqında qərarın verilməsinə nail ola bilmişdir. Lakin, Həsən bəyin 1887-ci ildə yazdığına görə, məktəb açılmasını zərdablılar üçün lüzumsuz xərc hesab etdiklərinə görə, bu məsələni tamamilə unutmuşdular.

 Məktəb açılmasına mane olan “şeyx” və tərəfdarları əhali ilə istədiyi kimi rəftar edər, onların yalnız mal-dövlətini deyil, qızlarını, qadınlarını da əllərindən alırdı. Həsən bəy insanların gözlərini açmağa, avam insanları bu murdar əməllərdən xilas etməyə çalışırdı. Bakıya gedərək “şeyx”in qorxulu bir qüvvə olduğunu sübut edə bilmişdir. Əli Baba adlı “şeyx” iki qardaşı ilə birllikdə Rusiyaya sürgün olunmuşdur.

 Pristavların himayəsində olan bir çox qaçaq, quldur dəstələri ancaq əhalini soyub talamaqla məşğul olurdular. Həsən bəy bu soyğunlar haqqında qəzetlərə yazar, hökümət dairələrinə məlumat verirdi. Mütəşəkkil quldur dəstəsi yaradan Əli Xıdır oğlu onun əməlləri haqqında qəzetlərə məlumat göndərən Həsən bəyə ismarıc göndərərək ölümlə hədələmişdir.

 Həsən bəy Zərdabda şəxsi təsərrüfat da yaratmışdır. Ona məxsus olan torpaq sahələrində taxılçılıq, yemçilik və bağçlıq ilə, eyni zamanda ipəkçilik, balıqçılıq ilə də məşğul olurdu. Rəhbərlik etdiyi sexlərdə toxunan yun kilimlər və ipək cicimlər kiçik gümüş medala, hazırladığı yüksək keyfiyyətli arpa və buğda, “saluf” adlanan yem və yüksək keyfiyyətli saman bürünc medala layiq görülmüşdür. Yetişdirdiyi meyvələr bölgənin ən böyük bazarlarından biri olan Əlvənd bazarında satılırdı. Balıqçılıqla da məşğul olan Həsən bəy Zərdab kəndində 4 nömrəli vətəgəni icarəyə götürmüşdür.

 Zərdabda yaşadığı müddətdə sevimli məşğuliyyətlərindən biri də ov olmuşdur. Qərib Soltan xanım yazırdı ki, atam evimizin yaxınlığındakı Kür sahili meşələrdə ov etməyi çox sevərdi.

 Kənddə Həsən bəyi sevməyənlər də var idi, onu “şapkalı urus”, övladını isə “urus balası” adlandırırdılar. Sonda Həsən bəydən yalan donos verirlər və araşdırma aparmaq üçün qubernator şəxsən Zərdaba gəlir və ittihamların əsassız olduğu sübut olunur.

 Həsən bəy Zərdabi 1896-cı ildə yaşamaq üçün yenidən Bakı şəhərinə köşmüşdür.

 Həsən bəy ermənilərin xalqımızı min illik tarixindən məhrum etmək siyasəti apardığını başa düşürdü və buna qarşı bacardığı qədər mübarizə aparırdı. İrana da bir-neçə dəfə səfər edən Həsən bəy, Nəsrəddin şahdan Şimali Azərbaycandakı əhalinin taleyin hökmünə buraxılmamasını xahiş etmişdir. Həmin dövrdə erməni Mirzə Melkum Xana İranda "Lotoreya” təşkil etmək imtiyazı verilmişdir. Həsən bəy bu məsələ ilə də əlaqədar İrana səfər edərək Nəsrəddin şahla görüşməyə nail olur və bu görüşün nəticəsi olaraq 1889-cu ilin dekabrında Nəsrəddin şah "Lotoreya” imtiyazını ləğv etdirir.

 Bakıya qayıdan Həsən bəy çətinliklərə baxmayaraq Duma üzvləri arasına düşə bilmiş, ardıcıl olaraq Dumaya üzv seçilmiş, əvvəl təftiş komissiyasının üzvü, sonra sədri, məktəb, tibb, bağçılıq və təsərrüfat komissiyalarının daimi üzvü, yarmarka komitəsinin və su təchizatı komissiyanın üzvü olmuşdu. Eyni zamanda, "Qocalar evi"nin qəyyumu, Mariya gimnaziyasında qəyyumlar şurasının üzvü idi. Bakı rus-müsəlman qız məktəbinin layihəsinin və nizamnaməsinin hazırlanmasında iştirak etmişdi.

 İclasların, toplantıların əksəriyyətində iştirak edən, demək olar ki, müzakirəyə çıxarılan bütün məsələlərlə bağlı fikir bildirən Həsən bəy, Bakı Dumasının ən fəal üzvi olmuş, əhali üçün böyük xidmətlər göstərmişdir.

  “Folklor xalqın zəkası, idealı və temperamentidir” söyləyən Həsən bəy milli folklor nümunələrimizə də çox dəyər verər, onların qorunub saxlanması üçün çalışar və bunun vacibliyi haqqında söyləyər, yazardı. Həmişə milli folklor nümunələrimizin “bütün insanların qulağı üçün əlçatan etmək lazımdır!” fikrini təbliğ edərdi. “Sizin bir zaman qəzet və jurnallarınız olacaq” söyləyərək gənclərə, müxbirlərə ana dilindəki mahnıları, nağılları, misalları, atalar sözlərini toplamağı və onları qoruyub saxlamağı məsləhət görərdi.

 Həsən bəy Azərbaycan folklorunun ilk nəşrlərindən biri olan M.Qəmərlinin toplayıb tərtib etdiyi “Atalar sözü” kitabına resenziya yazmış və “Kaspi” qəzetinin 30 dekabr 1899-cu il buraxılışında çap etdirmişdir.

 Şeirdən, musiqidən xalqı tərbiyələndirmək qayəsini tələb edən Həsən bəy, mənasız şeirləri tənqid edər, bayağı nəğmələrin gərəksizliyini söyləyərdi. Zövqə oxşamayan şeirlər yazan şairləri məzəmmət etməkdən də çəkinməzdi. Şairlərə çağırış edərək, “Türk nəğmələri” adı ilə tanınan ilk milli nəğmə mətnləri yazdırdı. Həsən bəy özü də nümunə kimi nəğmə mətni yazmışdı. “Türk nəğmələri” kitabını ilk dəfə 1901-ci ildə nəşr etdirdi və pulsuz olaraq məktəblərə payladı. Həsən bəy “Türk nəğmələri” kitabını nəşr etdikdən sonra özü də atalar sözləri toplamağa başlamışdır. Çox təəssüf ki, topladığı atalar sözlərini çap etdirməmişdir.

 Qızlar və oğlanlar üçün dünyəvi təhsilin təbliğatçılarından biri olan Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım hələ 1873-cü ildə öz evində 12 nəfər qıza təhsil verimişdir. Şəriət qanunlarının hökm sürdüyü dövrdə bu çox cəsarətli addım idi. Bakıya qayıdan Həsən bəy Bakı qubernatoruna qızlar üçün rus-müsəlman məktəbinin açılması ricası ilə müraciət etmişdi. Rus administrasiyasından icazə ala bilsə də, məktəbin açılması üçün vəsait tapılmamışdır. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin səyi və əməyi nəticəsində 1901-ci ildə Bakıda qızlar məktəbi fəaliyyətə başlamışdır. Həsən bəy Zərdabi məktəbin qəyyumlar şurasına seçilmiş və qız məktəbinin sonrakı fəaliyyətində mühüm rol oynamışdır.

 Həsən bəy XX əsrin əvvəllərində yenidən xeyriyyəçilik cəmiyyəti yaratmağa təşəbbüs etmişdir və bu dəfə “Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin rus və Azərbaycan dillərində nizamnaməsini yazmışdır. Nizamnamə 10 oktyabr 1905-ci il tarixdə Tiflisdə Qafqaz canişini tərəfindən təsdiq edilmişdir.

 Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti əsasən Bakı və onun ətraf ərazilərində fəaliyyət göstərirdi. Bu cəmiyyətin də fəaliyyətində çətinliklər yaranırdı. Həsən bəy bölgələri gəzər, bütün gücünü sərf edərdi ki, cəmiyətə mümkün qədər çox üzv cəlb etsin və cəmiyyət onların hesabına yaşaya bilsin.

 Həsən bəy Zərdabinin təşəbbüsü ilə Bakıda Azərbaycan müəllimlərinin iki qurultayı çağırılmışdır. 1906-cı ildə keçirilən I qurultay onun sədrliyi ilə baş tutmuşdur. Bu qurultayın qərarlarına hökümət əhəmiyyət verməsə də, bəzi vacib əhəmiyyət oldu. Belə ki, müəllimlər öz doğma ana dillərinə daha çox fikir verməyə, türk dilini bilməyən müəllimlər isə bu dili öyrənməyə başladılar. Həsən bəy xəstə olduğu üçün II qurultayın iclaslarında iştirak etməsə də, qurultaya təbrik məktubu göndərmişdir.

 Millət fədaisi Həsən bəy Zərdabi sağlığında həqiqi qiymətini ala bilməmişdi. “Təəssüf ki, bizim vətənimizdə həmişə olduğu kimi bu dəfə də yada düşmək üçün mütləq ölmək lazım gəldi" - "Kaspi" qəzetinin əməkdaşı A.Olendskinin yazdığı bu sözlər, nə qədər acı olsa da, həqiqət idi.

 Həsən bəy 1907-ci il noyabr ayının 28-də vəfat etmişdir. 1907-ci il noyabr və dekabr aylarında onun vəfatı və dəfni həm Azərbaycan, həm də rus dillərində nəşr olunan qəzetlərinin ən mühüm mövzularından birinə çevrilmişdi. Köhnə Bibiheybət məscidinin yaxınlığında dəfn olunsa da, 1937-ci ildə həmin ərazi dağıdılmış, mərhumun sümükləri bir müddət qızı Qərib Soltan xanımın evində qalandan sonra, həyat yoldaşı Hənifə xanımın məzarında basdırılmışdır. 50 illiyi qeyd olunarkən onun sümükləri Fəxri Xiyabana köçürülmüşdür.

    Hazırladı: Bəxtiyar Əsədli

Zərdab – Ağcabədi yolu üzərində yerləşən kəndlərdən biri Pərvanlıdır.  Kənd rayon mərkəzindən 12 km cənub-qərbdə, Kür çayının sahilində, Şirvan düzündə yerləşir. Rayonun digər kəndləri kimi burada da əhali taxılçılıq, heyvandarlıq, pambıqçılıq və baramaçılıqla məşğul olur. Pərvanlı kəndində köçəklilər, məzərilər, vəliməmmədlilər adlı nəsil və tayfalara məxsus ailələr yaşayır. 

Pərvanlı yaşayış məntəqəsi "pərvanlı" adlanan nəslin burada məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Bu cografi ad “Pərvanlı nəslindən olanlar”, “pərvanlılar” mənasındadır. Vaxtı ilə Agsu və Kürdəmir rayonlarının kəndlərindən bəzi qohum ailələr buraya köç etmişlər. (Nazim Tapdıqoğlu “Zərdab enisklopediyası” )

Pərvanlı Zərdabın daha iki kəndi – Yarməmmədbağı və Lələağacı kəndi ilə qonşudur. Lələağacı kəndi ilə Yarməmmədbağı kəndinin sərhədində sıx bitmiş yulğun ağacları ilə örtülü ərazi var. Yerli əhali buranı pir adlandırırlar. Deyilənlərə görə XIX əsrin ortalarında çar Rusiyasına qarşı baş verən Şirvan üsyanının rəhbərlərindən biri olmuş Hacı Əhməd əfəndi rus hökumətinin təqibindən qaçaraq burada gizlənmişdir. Kənd ərazisində Lağar sahə adlanan ərazi də var. “Lağar” sözü “çökək” mənasındadır, ərazi “çökəklik sahə” anlamını verir.

Lələağacı kəndi haqqında buraya keçməklə daha çox məlumat ala bilərsiz.

Bu gün Zərdablılar  Pərvanlı kəndini daha çox “Təhməz kişinin matoru” adlanan yerlə daha çox tanıyırlar. Təjməz kişi kənd sakinidir. Əvvələr kənd su ilə təmin edən matoru işlədib. Sonradan ailə üzvləri ilə birgə həmin ərazini abadlaşdırıb, gözəl bir məkana çevirib. Vaxtınız olsa ora baş çəkib gözəlmənzərələrlər tanış ola bilərsiz. Bu şəkillər həmin ərazidə çəkilib. 

Zərdab- Ağcabədi marşrutu üzrə səyahətimiz zamanı bu yolun ətrafında yerləşən Müskürlü obaları haqqında məlumat verməsək olmaz.  Zərdabın 4 kəndi – Məmmədqasımlı, Gödəkqobu, Məlikli, Burunlu kəndləri qədim tarixə malik Müskürlü elləri tərəfindən formalaşdırılıb. Qoruqbağı kəndinin əhalisinin tərkibinin formalaşmasında müskürlülüərin əhəmiyyətli rolu var. 

Şirvan düzünə XIX əsrin ortalarında Quba qəzasının Müşkür mahalından köç etmiş müskürlü tayfası əvvəllər Göyçay qəzasının Xançobanı mahalında yaşamışdır. 

Müşkür toponimi Samur və Vəlvələçay arasındakı Xəzəryanı düzənliyə verilmiş addır. Mənbələrin əksəriyyətinə söykənərək bu adın massagetlərdən (masqutlardan) qaynaqlandığını söyləmək mümkündür. Əl-Bəlazurinin verdiyi məlumata görə, ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmməd VIII əsrdə İslamı qəbul etmiş xəzərləri Samur və Şabran arasındakı Maskata köçürmüşdür

Bir sıra mənbələr Müskür adının massaget və ya maskut adının dəyişmiş fonetik adına uyğun gəldiyini qeyd edirlər. Müasir dövrdə Müskür və ya Müşkür sözü “qışlaq” mənasını da ifadə edir.

XVI əsrdə Səvəfi-Osmanlı müharibəsi zamanı ələ keçirilmiş Azərbaycan ərazilərində Osmanlıların həyata keçirdiyi inzibati bölgü içərisində Zərdab sancaqlığı və Müskür sancaqlığının adı çəkilir.

Hazırda Müskürlü toponimi Qubanın Müskür kəndi və Qəbələnin Qəbələ-Müskürlü kəndinin adında saxlanılmışdır. Müskür mahalı XIX əsrdə Müskür, Dədəli və onların ətrafındakı digər kiçik kəndlərin birləşmiş inzibati ərazisi idi.

T.T.Mustafazadə qeyd edir ki, Quba xanlığı zamanında Müskür mahalının əhalisi sünni məzhəbli olub əksəriyyəti türk dilində, bir hissəsi isə tat dilində danışırdı

Zəngilanda və indiki Ermənistanın Sisian rayonunda da Burunlu adında kənd olub. Sisiandakı Burunlu kəndinin ilk sakinləri 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən  yurdlarından qovulmuşdular.

Həmçinin Zəngilanda Məlikli adlı kənd var. Hazırda Göyçay rayonu Müskürlü adlı ilə bağlı yaşayış məntəqəsi var. 

 Həsən bəy Zərdabi 1837-ci ildə Rus imperiyasının inzibati ərazisi olan Şirvan əyalətinin Zərdab kəndində anadan olmuşdur. Ona zadəganlıq, istedad, nəciblik, xeyirhaqlıq, xalqına çəfakeşlik və sairə irsən keçmişdir.

 Babalarının əslən Əlvənd kəndindən olduğu söylənilir. XIX əsrdə indikindən daha böyük ərazisi olan Əlvənd yaşayış məntəqəsi bir müddət Şamaxı xanlığının mərkəzi olmuş, kənddə nüfuzlu, tanınmış bəylər yaşamışdır. Bu bəylərin Şamaxı və digər xanlar ilə qohumluq əlaqələri də olmuşdur.

 Ulu babası Fətəli bəy və babası Rəhim bəy o dövrdə Kür sahili boyunca 50 verstlik məsafəni əhatə edən Zərdab kəndinin sahibi, naibi idilər. Rəhim bəyin naibliyi daha qarışıq bir dövrə təsadüf etmişdir. Şimali Azərbaycan ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra, Rəhim bəy kəndini, əhalini mühafizə etmək üçün işğalçılar ilə “dil tapmalı” olmuşdur. Eyni zamanda övladları Qasım bəy, Məhərrəm bəy, Səlim bəy, Əhməd bəy, Mirzalı bəy ilə birlikdə əldə silah və at belində yurdunu iran sarbazlarının, gürcü atlılarının basqınlarından müdafiə etmişdir. Məhərrəm bəy də elə Kür sahilindəki döyüşlərin birində həlak olmuşdur.

 Atası Səlim bəy rus ordusunda xidmət etmiş, elmə, təhsilə önəm vermişdir. Bir müddət kənd mollaxanasına gedən Həsən bəy, daha sonra Şamaxı şəhər məktəbində və Tiflis gimnaziyasında təhsil almışdır. 1861-ci ildə Moskva Universitetinə qəbul edilmiş, 1865-ci ildə universiteti bitirmişdir.

 Bir müddət Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Bakıda yaşayan Həsən bəy 1880-ci ildə yenidən ailəsi ilə birlikdə Zərdab kəndinə qayıtmışdır.

 Savadsızlıq səbəbindən qanunları bilməyən saknləri çox incidirdilər. Həsən bəy insanlardan köməyini, məsləhətini əsirgəməzdi, onlara hüquqlarını anladar, vergi qanunlarını başa salardı. Rüşvətxor məmurlardan qəzetlərə yazar, hökümətə şikayət edərdi. Hənifə xanım yazır kı, məmurlar Həsən bəydən çəkinirdilər, odur ki, Zərdab kəndinə az-az gəlirdilər. Sakinlər deyirdilər: “Pristav və naçalnik kəndə gələndə elə sıxılırlar ki, üfürülmüş köpük kimi partlayırlar”.

 Həsən bəy Zərdabda məktəb açılmasına çalışırdı. 1883-cü ildə yazırdı: “Hökumət hətta əhalinin çox yaşadığı bütün kəndlərdə belə məktəb açmaq gücündə deyil, kənd icmaları isə məktəbin gətirə biləcəyi faydanı anlamadıqlarına və məktəbi pis şeylər mənbəyi hesab etdiklərinə görə ondan qaçırlar və məktəblərin saxlanmasına bir qəpik də xərcləmək istəmirlər.”

 Zərdabda fəaliyyət göstərən ictimai bərənin gəliri hesabına məktəb açılması nəzərdə tutulmuşdur. Qubernator qəza rəisinə tapşırmışdır ki, Zərdab icmasını bərədən gələn gəlirləri məktəb işi üçün sərf edilməsinə razı salsın. Məktəb üçün on iki min mahat pul vəsaiti də toplanmışdır. Məktəb tikmək vaxtı çatanda isə kömək etməyə söz verən sakinlər onlara məktəb lazım olmadığını söyləyirlər və lazım olanları verməkdən imtina edirlər.

 Həsən bəy 1885-ci ildə Zərdab kəndində ikisinifli məktəbin açılması haqqında qərarın verilməsinə nail ola bilmişdir. Zərdabi yazırdı: “Nəhayət, bizim də küçəmizdə bayramdır. Bu gün də olmasa sabah Zərdabın da məktəbi olacaq. Deməli, mənim səsim səhrada olduğu kimi itib batmamışdır.” Bəyin səylərinə baxmayaraq məktəbin açılması ləngiyirdi. 1887-ci ildə yazırdı: “Artıq 5 ildir ki, bu iş uzanır. Son vaxtlar isə belə görünür ki, məktəb açılmasını zərdablılar üçün artıq, lüzumsuz xərc hesab etdiklərinə görə, bu məsələni tamamilə unudublar.”

 Cəhalətdə qalan Zərdab sakinləri “şeyxə” səcdə edərdilər. “Şeyx” əhali ilə istədiyi kimi rəftar edər, onların yalnız mal-dövlətini deyil, qızlarını, qadınlarını da əllərindən alırdı. Şeyx və tərəfdarları kənddə məktəb açılmasına da mane olurdular. Həsən bəy insanların gözlərini açmağa, avam insanları bu murdar əməllərdən xilas etməyə çalışırdı. Bakıya gedərək “şeyx”in qorxulu bir qüvvə olduğunu sübut edə bilmişdir. Əli Baba adlı “şeyx” iki qardaşı ilə birllikdə Rusiyaya sürgün olunmuşdur.

 Pristavların himayəsində olan bir çox qaçaq, quldur dəstələri ancaq əhalini soyub talamaqla məşğul olurdu. Həsən bəy bu soyğunlar haqqında qəzetlərə yazar, hökümət dairələrinə məlumat verirdi. Mütəşəkkil quldur dəstəsi yaradan Əli Xıdır oğlu onun əməlləri haqqında qəzetlərə məlumat göndərən Həsən bəyə ismarıc göndərərək ölümlə hədələmişdir.

 Həsən bəy Zərdab sakinlərinə, təsərrüfat sahiblərinə faydalı məsləhətlər də verərdi. Özü üçün də təsərrüfat yaratmışdır. Ona məxsus olan torpaq sahələrində taxılçılıq, yemçilik və bağçlıq ilə, eyni zamanda ipəkçilik, balıqçılıq ilə də məşğul olurdu. Rəhbərlik etdiyi sexlərdə toxunan yun kilimlər və ipək cicimlər kiçik gümüş medala, hazırladığı yüksək keyfiyyətli arpa və buğda, “saluf” adlanan yem və yüksək keyfiyyətli saman bürünc medala layiq görülmüşdür. Yetişdirdiyi meyvələr bölgənin ən böyük bazarlarından biri olan Əlvənd bazarında satılırdı. Balıqçılıqla da məşğul olan Həsən bəy Zərdab kəndində 4 nömrəli vətəgəni icarəyə götürmüşdür. Dövlət xəzinəsinə ödənilən haqq icarəçilər üçün çətinliklər yaradırdı. Zərdabi yazırdı ki, düşünürük ki, birtəhər icarə müddətini başa vuraq və sonra tövbə edərək uşaqlarımıza vəsiyyət edək ki, heç vaxt belə bir işə girişməsinlər.

 Zərdabda yaşadığı müddətdə sevimli məşğuliyyətlərindən biri də ov olmuşdur. Qərib Soltan xanım yazır ki, atam evimizin yaxınlığındakı Kür sahili meşələrdə ov etməyi çox sevərdi.

 Kənddə Həsən bəyi sevməyənlər də var idi, onu “şapkalı urus”, övladını isə “urus balası” adlandırırdılar. Sonda Həsən bəydən yalan donos verirlər və araşdırma aparmaq üçün qubernator şəxsən Zərdaba gəlir. İttihamların əsassız olduğunu bilən qubernator Həsən bəyə demişdir: “Siz ki, bu qədər əzab-əziyyətə qatlaşırsınız – həm də belə mühit, həm də bu cür ləyaqətsiz adamların təhqirləri. Bütün bunlara baxmayaraq, çıxıb buralardan getmirsiniz, görünür, siz bu xalqı həddindən artıq sevirsiniz.”

 Həsən bəy Zərdabi 1896-cı ildə yaşamaq üçün yenidən Bakı şəhərinə getmişdir.

     Bəxtiyar Əsədli

 “Əkinçi” qəzetinin nəşrinə icazə alan Həsən bəy Zərdabi dövrünün görkəmli ziyalılarının köməyinə  arxalanırdı. Bir çox ziyalıların, yazarların dəstəyi ilə "Əkinçi" qəzeti Azərbaycan xalqının taleyində böyük rol oynadı. “Əkinçi” yazarları bir və ya bir-neçə təxəllüsdən, imzadan istifadə edirdilər. Həsən bəyin özü isə qəzetində “Harayçı qardaş”, “Badkubəli molla”, “Xeyirxahi-İran”, “7200 4 1 210”  imzalarından da istifadə etmişdir.

  Seyid Əzim Şirvani

 Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılığının bir hissəsi “Əkinçi” qəzeti ilə bağlıdır. Həsən bəy şairlərdən bülbülü, gülü tərif və bir-birlərini həcv etməkdən əl çəkib, elm təhsil etməyin mənfəəti barəsində, eləcə də, haqsızlığı, zülmü hədəfə alan şeirlər yazmağı xahiş etmişdir. O zaman ancaq Seyid Əzim Şirvani Zərdabinin çağırışına səs vermiş, elm təhsil etməyin faydası haqqında bir-neçə şeir yazmış və bu şeirlər də “Əkinçi” qəzetində çap olunmuşdur.

 Şirvaninin ilk şeiri 1875-ci ildə qəzetin 6-cı nömrəsində dərc edilmiş və bu şeirində Həsən bəyi, xidmətlərini dəyərləndirmişdir.

Həzaran şükr kim, bir şəxsi-aliqədr hümmətdən 

Qəzet bünyadına Rusiyyədə izn aldı dövlətdən. 

Məlikzadə Həsən bəy arifi-dünya Zərdabi 

Götürdü ehli-islamı bu gün xaki-məzəllətdən.

 Şairin nəzərində “Əkinçi” qəzetinin xeyli üstünlükləri vardı və "Qəzet nədir?" şeirində də “Əkinşi” qəzetindən bəhs etmişdir.

  Nəcəf bəy Vəzirov

 Nəcəf bəy Vəzirov hələ tələbəlik illərindən "Əkinçi"nin yaradıcı heyətinə qoşulmuş, məqalələri, eləcə də ilk publisist əsərləri “Əkinçi” qəzetində çap olunmuşdur.

 Müəlliminin ana dilində qəzet nəşr etməsini Moskvadan eşidən Vəzirov, Zərdabinin ünvanına göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Əvvəlinci iki nömrəni aldım. "Əkinçi" mənim ana dili müəllimimdir. Tərcümə üçün orijinal bir şey tapmıram. Özümünkünü yazıram. Davamı da olacaq. Qəzetin proqramını göndərin ki, nədən yazacağımı bilim."

 Nəcəf bəyin “Əkinçi”də “Nəcəf Vəzirzadə”, “Nəcəf”, “Harayçı qardaş”, “N...V...” imzalar ilə, müxtəlif mövzularda məqalələri dərc olunmuşdur. İlk məqaləsi isə Petrovsk-Razumovsk Akademiyasında mal-qaranın saxlanmasından, yem hazırlanmasından bəhs edir.

 Vəzirov 14 aprel 1877-ci ildə “Bəndi-məxsusi” məqaləsində “Pəs biz haçaq öz dərdimizin əlacının dalıycan olub, uşaqlarımıza elm öyrədəcəyik?” sualını edərək yazırdı: “Hərdəm tənha oturub fikir edirəm: xudavənda, bizim axrımız necə olacaq? Ağlımız ata-baba ağlı, getdiyimiz ata-baba yolu, heç bir dəyişilmək yoxdur. Ata-babamız xoruz və qoç döyüşdürüb, it boğuşdurub, qurşaq tutdurub, dərviş nağılına qulaq asıb, qızıl quş saxlıyıb günlərin keçirdib, biz də ki bu yolu gedirik, tələf olacayıq.”

 “Əkinçi” də çap etdirdiyi məqalələrində Nəcəf bəy Vəzirov ədəbiyyat və sənət məsələlərinə də toxunmuşdur.

  Mirzə Fətəli Axundzadə 

 Mirzə Fətəli Axundzadə “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə “Əkinçi” qəzetinin qurucusu Həsən bəy Zərdabiyə məktub ünvalamışdır. Həsən bəy Axundovun bu məktubunu cavabsız qoymamışdır. “Əkinçi” yazarlarından Əlizadə Şirvani, Əlimədəd Abdullahzadə, Mirzə Əsgər ağa Adıgözəlov da Axundzadənin məktubuna cavab yazmışdılar. Həmin məktubların yazıldığı dövrün gerçəklikləri ilə bugünkü reallıqlar xeyli fərqlidir. Amma təxminən 150 il keçməsinə baxmayaraq, bu məktub və bu məktuba verilən cavablar öz dəyərini, aktuallığını qoruyub saxlayır.

  Mirzə Əsgər ağa Adıgözəlov

 Yazıçı, aktyor, tеatrşünas, tərcüməçi və jurnalist Əsgər ağa Bakı real gimnaziyasında Həsən bəy Zərdabinin tələbəsi olmuşdur. Moskvada təhsil alan Gorani də "Əkinçi"nin nəşrinə çox sevinmişdi. ”Əkinçi” qəzetinin fəal müxbiri olmuş, 39 yazısı Əsgər Adıgözəlzadə Gorani, Əsgər Gorani, Əsgər, Gorani, Əsgər Mirzə Adıgözəlzadə Gorani imzaları ilə qəzetin bütün şöbələrində dərc edilmişdir.

 Gorani Bakı-Tiflis dəmir yolunun çəkilməsi ilə əlaqədar dövlətin qərarından, dəmir yolunun keçəcəyi yerlərdən, Peterburq kənd təsərrüfatı muzeyindən, Peterburq padşahlıq kitabxanasından məlumatlar vermiş, elm təhsil etməyin faydası barədə, kənd təsərrüfatı, su buxarı ilə yanğının söndürülməsi və sairə haqqında yazmış, rus dilində çıxan qəzet və jurnallardan maraqlı xəbərləri tərcümə edib “Əkinçi”yə göndərmişdir.

 Əsgər ağa Adıgözəlov 26 may 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetində dərc edilən məqaləsində yazırdı. “Bir baxın bizim qonşu ermənilərin elm təhsil etməyinə. Qafqazın hər bir şəhərində onların gimnaziyaya bərabər məktəbxanaları var. İrəvan yavıqlığında hətta akademiyaları da var. Amma bizim bircə də elm oxuyan məktəbimiz yoxdur. Ay qardaşlar, yaddan çıxarmayın ki, uşaqlar millətin ümididirlər və bunu bilin ki, Avropa əhlinin bir məsəli var ki, deyir: millətin gələcəkdə xoşbəxt ya bədbəxt olmağına bais uşaqların əvvəl yaxşı, ya yaman tövr ilə əlif-beyi oxumağıdır”

  Mirzə Həsən Əfəndi ibn Əlhac Abdulla Əfəndi

“Əkinçi” qəzetində şeir ilə çıxış edən ilk müxbir Mirzə Həsən Əfəndi olmuşdur. 5 sentyabr 1875-ci il tarixdə qəzetin 4-cü nömrəsində “Əkinçi qəzetinin şükrnaməsi” başlığı altında, “Məmnun” təxəllüsi ilə Tabasarandan göndərdiyi 7 beytlik bir qəzəli dərc olunmuşdur.

Xoşa kim qıldı Bakidə qəzet bünyadını məmur

Zəbani-türk ilə nabud ikən bir fazili-məşhur,

Cənabi-xacəyi-darülfünun əllame Zərdabi

Məlikzadə Həsən bəyin xətri hər dəm ola məsrur.

 Mirzə Həsən Əlqədari imzası ilə, 1875-ci ildə qəzetin 8-ci nömrəsində dərc olunan yazısında isə Qasım kəndində məktəb açmaq məsələsinin vacibliyi bildirilir, insanlara bəd əməllərdən uzaq olmaq, həyatda düzgün yol seçmələri tövsiyə olunur.

 Əlqədarinin növbəti yazısı “Məmnun Əlqədari” imzası ilə, 1876-cı ildə qəzetin 11-ci nömrəsində dərc olunmuşdur.

  Ələkbər Heydəri

 “Əkinçi” qəzetinin nəşri dövründə Mahaç-Qalada yaşamış, 1879-cu ildə Bakıya köçərək səfarətxanada qulluq etmişdi. Qəzetdə Heydəri və Ələkbər Elçizadə imzaları ilə yazıları dərc edilmişdir.

 Dünyəvi elmlərin tədrisinə üstünlük verirdi. 2 dekabr 1875-ci ildə çıxan “Əkinçi”də “dini elmləri, yoxsa dünyəvi elmləri tədris etmək lazımdır” mövzusunda mübahisələrə səbəb olan yazısı dərc olunmuşdur. Zərdabi və digər ziyalılar Heydərini müdafiə etmiş, ruhanilər isə onun əleyhinə çıxmışdılar. Heydərinin bu məqaləsinə cavab olaraq "Əkinçi"də təxminən 15 yazı dərc olunmuşdu.

 Heydəri həm öz dilimizin, həm də xarici dillərin öyrənməsinin vacibliyini yazardı. 1875-ci ildə qəzetin altıncı nömrəsində yazırdı. “Bir firəngi tacirindən soruşsan ki, Qafqazın filan şəhərində nə şey əmələ gəlir, elm üzəri ilə onu elə bəyan elər ki, sən özün mat və mütəhəyyir qalırsan. Amma o şəhərin əhlindən sual edəsən ki, kişi, sənin bağında neçə qism yemiş ağacı və nə qədər üzüm, meyvə var, qətyən deyəcəkdir hesab eləməmişəm. Firəngistan əhli zükur və ünasən üç-dörd müxtəlif dillər ilə danışırlar. Amma müsəlmanlar içində savadı olan adamlardan çox az tapılır ki, öz dilində bir dürüst məktub yazsın.”

 Qəzetdə onun Pyatiqorskdan, Petrovskidən verdiyi xəbərləri də dərc edilmişdir.

  Məhəmməd Sadıq

 Dövrünün savadlı ziyalılarından biri olan, fars və ərəb dilini mükəmməl bilən Məhəmməd Sadıq “Əkinçi”nin məktubat şöbəsində gedən məqalələrin müəlliflərindən biri idi. Qəzetdə əsasən Əhsənül Qəvaid imzası ilə yazılar dərc etdirirdi, “Hadimül-Qəvaid” və Sultanov imzalarının da ona məxsus olduğu bildirilir. O, kənd təsərrüfatından bəhs edən məqalələr yazmaqla yanaşı, insanları elm təhsil etməyə səsləyirdi. Dini, mədhiyyə xarakterli yazıları, qəsidə və həcv yazanları, gözəli və meyi vəsf etməyi şairlik hesab edənləri tənqid edərdi. Məhəmməd Sadığın qəzetdə təxminən 21 yazısı dərc edilmişdir.

  Məhəmmədtağı Əlizadə

 Şirvani təxəllüsü ilə "Əkinçi" qəzetinin fəal müxbirlərindən biri olan Məhəmmədtağı Əlizadə çar sarayının naziri, Rusiyanın Almaniyadakı səfiri, I Dövlət dumasının üzvü olmuşdur. Dumadan qovulduqdan sonra Şamaxıya qayıtmışdır. Zəngin və nadir şəxsi kitabxanası var idi. 1918-ci ilin martında ermənilər Məhəmmədtağı Əlizadəni vəhşicəsinə öldürmüş və bütün mülkünə od vurmuşdular.

 Kapitan Sultanovun yalançı dini mərasimləri (başyarmaları və sairə) müdafiə edən yazısına cavab olaraq, 17 fevral 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin 4-cü nömrəsində yazırdı: “Neçə ildir “Əkinçi” qəzeti dad-fəryad edir ki, milləti-islam, ayıl bu qəflət yuxusundan, rehlət vaxtı qalma tənha bu pürxətər biyabanda və indi bir para adamlar ayılıb istəyirlər ki, qeyrlərin də ayıltsınlar, onda da siz bir ağac qapıb gəlirsiniz ki, qalmaqal salmayın, qoyun yatıb, istirahət etsin. Amma heç bilirsiniz ki, bu istirahətin nəticələri nə bəlalardır?”

 Əlizadə Şirvani Mirzə Fətəli Axundzadənin “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə “Əkinçi” qəzetinə göndərdiyi məktuba da cavab yazmışdır: “Cənab Vəkil, buyurursunuz ki, istitaətimiz yoxdur. Bəndə bir Badkubə şəhərindən 100 nəfərəcən müsəlman adlıya bilərəm ki, hər birinin ildə 3-15 min manatacan mədaxili var və hərgah onların hər biri ildə 100 manat versə, Onların halına heç təfavüt etməz. Pəs məlum ki, istitaətimiz var. İkinci, buyurursunuz ki, vəsiləmiz  yoxdur, yəni öz dilimizdə oxumaq, yazmaq çətindir. Əzizim, bu dərdə külli millətlər mübtəla olublar. Məsələn, buyurduğunuz Prus xalqı 150 il bundan əqdəm öz dilləri çətin olmağa görə tamam oxumaq-yazmaqları latın dilində idi. Amma mürur ilə elm təhsil edib, indi öz dillərində oxumaq-yazmağı elə asanlığa çıxarıblar ki, qeyr millətlər onların dilində elm təhsil etməyə rağib olub. Pəs məlum ki, vəsilənin olmağı elmin olmağına mövqufdur. Qərəz, bizim elmdən bisəmərə olmağımıza ümdə mane ittifaqımızın yoxluğudur və onun yoxluğuna biz özümüz səbəb oluruq.”

  Əlimədəd Abdullahzadə

 “Əkinçi” qəzetində “Əlimədəd Abdulla oğlu”, “Əlimədəd Abdullazadə”,  “Məhbus Dərbəndi”, “Dərbəndi” imzası ilə  yazıları dərc edilmişdir. Abdullahzadə Dağıstanda, Dərbənddə baş verən olaylar haqqında qəzetə xəbərlər göndərmiş, 3 mart 1877-ci iltarixdə isə “Vəkili Milləti-Naməlum”a cavab məktubu yazmışdır. Məktubunu belə bitirmişdir: “Qafqaz vilayətinin bizim kimi nadanları milləti-islamı günü-gündən zəif edən sünni, şiə və qeyr iddiaları araya salıb ittifaqi-milləti fəramuş edib, özgə millətlərin elm-kəmalına və sənəti-əsasına mütəhəyyar qalan zaman bircə "Əkinçi" qəzeti xəlaiqin ittifaqına bais olur və bu əsnada Vəkilimizin tənəsi - yaxamızdan əl çək, rəvadırmı?”

 23 iyun 1877-ci ildə qəzetdə dərc olunan yazısında isə hamını “Əkinçi”nin vəkili olmağa, qəzetin həftədə 1 və ya 2 dəfə nəşr edilməsinə yardımçı olmağa səsləyirdi. Dərbəndi yazırdı: “Pəs "Əkinçi" qəzetində həmişə yaxşı xəbər olur və onun azalmağına səbəb biz özümüzük. Belədə bizə lazımdır ki, təzə il üçün "Əkinçi"nin həftədə bir dəfə çıxmasının, müştərisi artmağının və qiymətinin barəsində məsləhət bina eləyək.”

  Hadiyül-Müzillin Qarabaği

 Həsən bəyə həcv yazıb göndərmişdir. Özünün və atasının adını və sakin olduğu yeri yazıb məlum eləmədiyi üçün həcv dərc edilməmişdir. Hadiyül-Müzillin Qarabaği kapitan Sultanovun tərəfini saxlayırdı. Həsən bəy 31 mart  1877-ci il tarixdə qəzetində yazırdı:  “Cənab Əhsənül-Qəvaidin bu məktubu ilə baş çapmaq mübahisəsin qurtarırıq və əgər indiyəcən Hadiyu-Müzillin Qarabaği kimi kəslər sözü qanmayıb bizi təzədən həcv edəcəksələr, eləsinlər, onlara bircə cavabımız var: siz qanmazsınız.” Qarabaği 28 aprel 1877-ci ildə Həsən bəyə yazmışdır ki, indi sülh, barışıq və qayğı göstərmək vaxtıdır, bu şərtlə ki, daha keçmişlərdən söz açmayaq. Təqsirin Əhsənül Qəvaidə olduğunu yazan Qarabağı yazılarının qəzetdə çap edilməsini istəmişdir. Həsən bəy qəzetində ona cavab yazmışdır ki, mən sizdən küsməmişəm. Saniyən, hər kəs bizə ağıl və elm yolu ilə kağız göndərsə, onu çap etməyə hazırıq.

 09 iyun 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetində Hadiyül-Müzülin Qarabağinin Şuşa qalasından xəbərləri dərc edilmişdir.

  “Əkinçi” qəzetinin nəşri dövründə təsadüfi imzalara da rast gəlinir.

  Məhəmmədəli İsna əşəriyi-Səlyani

 03 mart 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetində Məhəmmədəli İsna əşəriyi-Səlyani imzası ilə məktub dərc edilmişdir. Kapitan Sultanova ünvanlanan bu məktubda yazılmışdır: “İndi məlum olur ki, bizim milləti islamın həmişə gümrah və zəlalətə düşməyinə belə böhtanlar və nahaq fitvalar ümdə səbəb olublar. Hərgah bizim millət də sair millətlər kimi elm və kamal və mərifət kəsb və təhsil etməyə məşğul olseydi, o surətdə bəzi qasürül-əql olan əşxasların əqlən və şərən qəbih və qələt olan  sözlərinə  qulaq  asıb zəlalət biyabanında sərgərdan qalmazdılar.” Səlyani məktubunun sonunda Həsən bəyə minnətdarlığını da bildirmişdir. “Mərhəba millət xüsusində səy etməyinizə! Amma heyf ki, təksiz, hərgah siz kimi iki nəfər də olseydilər, milləti-islam dəxi ziyadə rövnəq tapardı”.

 Məhəmmədəli bəy Vəliyev

 Şuşada anadan olan Məhəmmədəli bəy şair idi. 1875-ci il tarixdə qəzetin 9-cu nömrəsində dərc edilən yazısında, hələ 20-30 il bundan əvvəl Qarapapaq tayfsında 1500 ailənin İran dövlətindən qaçıb Osmanlı dövlətinə tabe olan Sürəgil adlanan yerə köçməsindən və ailələrin zor ilə İrana qaytarırmasından məlumat verirdi. 5 oktyabr 1875-ci ildə isə İrəvanda adamyeyən heyvanın peyda olmasından xəbər vermişdir.

  Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə

 Qafqaz müsəlmanlarının III şeyxülislamı Əhməd Hüseynzadə də Həsən bəyə müraciət edərək məktub yollamışdır. Onun məktubu 1 yanvar 1876-cı il tarixdə “Əkinçi” qəzetində dərc edilmişdir.

  Möhsün Badkubeyi

 07 iyul 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetində Möhsün Badkubeyi imzası ilə elm təhsil etməyin faydası barədə məktub dərc edilmişdir. Badkubeyi yazırdı: “Qabiliyyət elm ilədir, elmsiz qalan kəs meşənin susuz qalan ağacı kimi bisəmərə olur. Çünki insan üçün tərbiyət elm ilə olurmuş, belədə çox yaxşı olurdu ki, biz də, qeyr tayfalar kimi, məktəbxanalar bina edib, elm kitablarını öz dilimizə tərcümə edib, uşaqlarımıza elm yolu ilə tərbiyət edək və bundan ötrü ittifaq və himmət gərəkdir. Pəs, qardaşlar, ittifaq olub himmət edin ki, meşə ağacı kimi gələcəkdə həm bisəmərə olmayaq.”

  Xaçatur Qorxmazov

 Qars konsulunun mütərcimi Xaçatur Qorxmazovun 2 dekabr 1875-ci il və 11 iyul 1876-cı il tarixlərdə iki yazısı “Əkinçi” qəzetində dərc edilmişdir.

Araşdırmaçıların yazdıqlarına görə Abbas bəy Haqverdiyev, Mirzə Məsum, Əliqulu Novruzov və başqaları da “Əkinçi” qəzetində imzasız yazılar dərc etdirmişdilər.

  İsa Sultan Şahtaxtlı

 “Əkinçi” qəzetinin nəşr olunduğu dövrdə “Tiflisskiy vestnik” qəzetində şöbə müdiri işləyən İsa Sultan Şahtaxtlı Zərdabi ilə yaxından əlaqə saxlayar, "Tiflisskiy vestnik" qəzetinin oxucularını ilk Azərbaycan qəzetində dərc olunan yazılar ilə tanış edərdi.

   Bəxtiyar Əsədli

 Azərbaycanda xalq arasında müxtəlif meydan tamaşaları, eləcə də, bayram tamaşaları, dini səciyyəli tamaşalar və sairə geniş yayılmışdı. XVII əsrin ikinci yarısında İrəvan şəhərində üç hissəli bir tamaşa göstərilmişdir. Azərbaycanda, İrəvanda qonaq olan Şardenə bu tamaşa o qədər xoş təsir bağışlamışdı ki, onu "Şərqin operası" adlandırmışdı. 1848-ci ildə Şuşada, 1858-ci ildə isə Şamaxıda mərasim və yığıncaqlar keçirmək üçün lojaları, salonları, səhnələri olan binalar da tikilmişdir. Amma 1873-cü ilə qədər Azərbaycanda peşəkar teatr nümayiş edilməmişdir. Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun təşəbbüsü ilə 1873-cü ilin mart və aprel aylarında, Bakıda Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyaları səhnələşdirilmiş, Azərbaycanda, eləcə də bütün müsəlman Şərqində peşəkar teatrın təməli qoyulmuşdur. 

 Həsən bəy Zərdabi millət aşiqi idi, xalqına fayda verəcək hər bir işi həvəslə və ümidlə həyata keçirməyə çalışırdı. Azərbaycanda peşəkar teatrın yaranmasını da istəyən Həsən bəy, Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər ağa Adıgözəlov və digər tələbələri ilə müzakirələr aparırdı. Bu məqsədlə  gimnaziya tələbələrinə Axundzadənin komediyalarını da oxuyardı. 13 dekabr 1905-ci ildə “Həyat” qəzetində yazırdı: “Bir-neçə gün onları yığıb Mirzə Fətəlinin komediyalarını onlara oxuyub təvəqqe elədim ki, onların birini seçib oynasınlar. “Hacı Qara”nı seçdilər.”

 Bir qədər məşq etdikdən sonra, gimnaziya otaqlarının birində tamaşanı oynayırlar. Tamaşadan təxminən 40-50 manat vəsait yığılır və bu vəsaiti kasıb tələbələr arasında paylayırlar. İkinci tamaşadan isə yüz manat pul yığılmışdır. Həsən bəy yazırdı: “Sonra haçan gimnaziya uşaqlarının fəqirlərinə pul lazım olanda, şagirdlər pişəzvəqt xəbər edib siyahı verirdilər ki, nə qədər pul gərəkdir. Ona görə teatr çıxarıb vüsul olan pulları paylayırdıq.”

 Teatrın yarandığı ilk illərdə təkcə texniki baxımdan çətinlik olmayıb, ən böyük maneələrdən biri də mühafizəkarların teatra mənfi münasibəti idi.

 Milli teatrın inkişafında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin böyük xidməti oldu. 1880-ci ildə Tağıyev Bakıda ilk teatr binası tikdirdi və bu teatr xalq arasında “Tağıyev teatrı” kimi tanındı.

 Gimnaziyanın yuxarı sinif şagirdlərinin Bakını tərk etmələri teatr prosesinin ləngiməsinə səbəb oldu. 1886-cı ildən isə Bakıda teatr işində önəmli irəliləyiş başladı. 1896-cı ildə Həsən bəy Zərdabi, Cahangir Zeynalov, Nəriman Nərimanov, İskəndər bəy Məlikov, Məhəmməd bəy Məlikov, Əbülfət Vəli və digər ziyalılar Bakıda peşəkar teatrımızın gələcəyinə təminat verən ilk professional teatr kollektivi, "Müsəlman dram truppası” yaratdılar. 1897-ci ildə Bakıda ilk dəfə "Artistlər ittifaqı", 1906-cı ildə isə "Müsəlman dram artistləri" şirkəti yaradıldı. 1908-ci ildə isə Bakıda tamaşaya qoyulan "Leyli və Məcnun" operası ilə Azərbaycanda peşəkar musiqili teatrın əsası qoyuldu.

 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması milli teatrın fəaliyyətində də canlanmaya səbəb oldu və Bakıda Dövlət Teatrı yaradıldı.

  1877-ci ilin yanvar ayında Mirzə Fətəli Axundzadə “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə “Əkinçi” qəzetinin qurucusu Həsən bəy Zərdabiyə məktub göndərmişdir. Həsən bəy Axundzadənin bu məktubunu cavabsız qoymamışdır. “Əkinçi” yazarlarından Məhəmmədtağı Əlizadə, Əlimədəd Abdullahzadə, Mirzə Əsgər ağa Adıgözəlov da Axundzadənin məktubuna cavab yazmışdılar. Həmin məktubların, cavabların yazıldığı dövrün gerçəklikləri ilə bugünkü reallıqlar xeyli fərqlidir. Amma təxminən 150 il keçməsinə baxmayaraq, bu məktub və bu məktuba verilən cavablar öz dəyərini, aktuallığını qoruyub saxlayır.

   Vəkili Milləti-Naməlum (18 yanvar 1877-ci il) 

Bizim əzizimiz və gözümüzün işığı Həsən bəy, sən hər qəzetində biz müsəlman tayfasına elmin fəzilətini və səməratını zikr edib bizə hey təklif edirsən: elm öyrənin, elm öyrənin... İndi biz hazırıq ki, sənin nəsihətini əmələ gətirək. Bizə de görək elmi harada öyrənək və kimdən öyrənək və hansı dildə öyrənək? Əgər şəhərlərdə öyrənək, şəhərlərdə məktəbxanalar yoxdur. Əgər külli şəhər xalqı padşahlıq məktəbxanalarda oxusalar, yer tapılmaz. Deyəcəksən ki, özümüz şəhərlərdə məktəbxanalar bina edək. Çox yaxşı, hansı istitaət ilə? 

   Həsən bəy Zərdabi (18 yanvar 1877-ci il)

Ey mənim dostum Milləti-islamın təqdirən vəkili-naməlumu... Əlhəqq  bizim zəmanədə elmsiz qalaq millət mürur ilə puç olmağı məlum və aşkardır... Elm təhsil etmək biz Qafqaz müsəlmanları üçün elə düşvar deyil ki, siz buyurursunuz. Bu halda bizim vilayətdə ildə 100 manat verməyə tavanası çatan 500 adam tapılar və əgər onlardan 200-cən adam işdən xəbərdar olub öz millətini bisəmərə olmaqdan mühafizət etmək istəyə, onlar hər ildə 20 min manat cəm edə bilər. Ey mənim dostum, heç  bilirsinizmi ki, bu məbləğ ilə nə qayırmaq olar? Əvvələn, onilə bir çapxana açmaq olar ki, orada qəzet və elm kitabları çap olunub müftə və ya bir cüzi qiymətə xalqa paylansın.

   Məhəmmədtağı Əlizadə (02 fevral 1877-ci il)

Cənab Vəkil, buyurursunuz ki, istitaətimiz yoxdur. Bəndə bir Badkubə şəhərindən 100 nəfərəcən müsəlman adlıya bilərəm ki, hər birinin ildə 3-15 min manatacan mədaxili var və hərgah onların hər biri ildə 100 manat versə, Onların halına heç təfavüt etməz. Pəs məlum ki, istitaətimiz var.

   Vəkili Milləti-Naməlum (18 yanvar 1877-ci il)

Bərfərz ki, etdik müəllimləri haradan alaq? Türki və farsi və ərəbi dillərində elm bilən müəllimlər yoxdur və bu dillərdə elm kitabları yoxdur, pəs necə edək? Deyəcəksən ki, rus dilində oxuyun, öyrənin, Çox yaxşı, şəhərlərdə məktəbxanalar açdıq, rus dilində elm öyrənməyə başladıq. Aya, ünas və kənd əhlimiz necə etsinlər, kəndlərdə də məktəbxanalar açaq və müəllimlər gətirdək ya  yox?  Əgər deyirsən açın, insaf elə, hansı istitaət ilə və hansı qüdrət ilə? Əgər deyirsən ki, kənd əhli qalsın, ancaq şəhər xalqı elm öyrənsin, onda sənin muradın əmələ gəlməz, bir gül ilə  bahar olmaz.

   Həsən bəy Zərdabi (18 yanvar 1877-ci il)

Saniyən, Tiflis və ya yeri şəhərdə bir məktəbxan açmaq olur ki, hər 3 yüz ev o məktəbxanada öz xərci ilə bir uşaq oxutsun. Orada onlara türk, fars, ərəb dillərini öyrədib elm kitabları ilə təlim etməyi öyrədəndən sonra hər uşağı göndərən icma onu apardıb öz şəhərlərində və ya kəndlərində ildə evə bir manat vermək ilə məktəbxana aça bilər. Belədə tamam Qafqazın şəhərlərində və ya kəndlərində məktəbxana açdıra bilərik ki, orada öz dilimizdə uşaqlarımız təlim olunsun və yəqin ki, ol vaxtda indikindən yaxşı müsəlman oluruq. 

   Vəkili Milləti-Naməlum (18 yanvar 1877-ci il)

Pəs bica yerə bizə tənə etmə, əl çək bizim yaxamızdan, buna ancaq şakir ol ki, dövləti-Rusiyanın təhti-himayətində keçən zəmanələrin qoşunkeşliyindən və çapqınından azad olub, asayiş tapmışıq və zindəganlıqdan razıyıq. Elm öyrənməyə istitaət gərək, ittifaq  gərək, vəsilə gərək. Əvvələn, istitaətimiz  yoxdur, səbəbini izhar etməyə cürət yoxdur. İttifaqımız da yoxdur. Qafqaz səfhəsində sakin olan müsəlmanların yarısı şiədir, yarısı sünnü. Şiələrin sünnülərdən zəhləsi gedir, sünnülərin şiələrdən. Heç biri bir-birinin sözünə baxmaz. İttifaq haradan olsun?

   Həsən bəy Zərdabi (18 yanvar 1877-ci il)

Bilirəm, mənim dostum, bu sözü eşidib güləcəksiniz ki, bu xəyaldır. Doğru deyirsiniz, həqiqət, bu xəyaldır. Amma onun xəyal olmağına səbəb biz özümüzük. Bizə ki, göydən kömək gəlməyəcək, əgər bisəmərə olmaqdan özümüzü mühafizət etmək istəyirik, qəflətdə olmaq nə lazım. Yəqin deyəcəksiniz ki, ittifaqımız yoxdur, sünni, şiə sözü buna mane olur. Əzizim, bizim zəmanədə və bizim vilayətimizdə sünni, şiə sözü məhz anlamaz ağzında qalıb. Pəs, mənim dostum, halva demək ilə ağız şirin olmaz, siz də mənim kimi baldırınızı çırmalayıb meydana daxil olun ki, bəlkə zikr olan xəyal əmələ gəlsin, yoxsa doğru deyirsiniz ki, bir gül ilə bahar olmaz. 

   Məhəmmədtağı Əlizadə (02 fevral 1877-ci il)

Bu halda milləti-islam qüvvətdən düşmüş yer kimidir. Lazımdır ki, neçə nəfər sizin kimi öz bədənini oda yandırıb, onun külü ilə bu yeri qüvvətə gətirsinlər ki, sizin övladınız bu yerdən bəhrəyab olsun. Ona binaən lazım bilirəm ki, sizi yandıran oda bəndə də bir pilik vurum: Badkubədə sakin olan ermənilərin bir icması var ki, öz aralarında pul cəm edib ondan ildə 6-7 min manatacan vüsul olan müamilə ilə bir ünas və bir zükur məktəbxanası və bir çapxana açıb elm kitablarını çap edib fəqirlərə müftə və dövlətməndlərə bir az qiymət ilə verir və indi danışıq var ki, bir qəzet və bir jurnal çap elətsin.

   Əlimədəd Abdullahzadə (03 mart 1877-ci il)

Bizlər Rusiya dövlətinin təhti-himayətində şakər ola-ola məkatibi-məzkuriyyələrdən birisinin icadına himmətimiz olmamaq, cavanlara zülm, bizlərə eyib və Vəkilimizə ar deyilmi? Qafqaz vilayətinin bizim kimi nadanları milləti-islamı günü-gündən zəif edən sünni, şiə və qeyr iddiaları araya salıb ittifaqi-milləti fəramuş edib, özgə millətlərin elm-kəmalına və sənəti-əsasına mütəhəyyar qalan zaman bircə "Əkinçi" qəzeti xəlaiqin ittifaqına bais olur və bu əsnada Vəkilimizin tənəsi, yaxamızdan əl çək, rəvadırmı?

   Vəkili Milləti-Naməlum (18 yanvar 1877-ci il)

Vəsiləmiz dəxi yoxdur. Ondan ötrü ki, türki və farsi və ərəb dillərində on beş ilin müddətinədək ancaq bir yarımçıq savad kəsb etməyə qadirik. Əgər müttəsil oxusaq, aya bu dillərdə elmi necə öyrənək? Sənin sözünə qoy osmanlılar və qızılbaşlar baxsınlar. Pəs olar niyə elmsizdirlər? Külli Ərəbistan bisavaddır, ərəblər ya dilənçilik, ya çapavulçuluq edirlər. Külli Anatoliya bisavaddır, külli İran bisavaddır. Ancaq İstanbulda və Tehranda və Təbrizdə beş-altı nəfər yazan və oxuyan tapılır. Səbəb odur ki, müsəlman dillərində oxumaq çətindir.

   Həsən bəy Zərdabi (02 fevral 1877-ci il)

Ey milləti-islamm təqdirən vəkili-naməlumu, cənabınız biz müsəlman tayfası üçün elm öyrənmək dişvar olduğunu bu dəlil ilə həm sübut edirsiniz ki, müsəlman dillərində yazıb oxumaq çətindir. Doğru buyurursunuz, bizim dillərdə yazıb oxumaq çətindir və buna səbəb bizim hürufatdır ki, onların bəzi yazılmağına (zir, zəbər, puş), onu bir-birinə düzmək çətin olduğuna və bəzisinin sədası bir olduğuna onlara bir-birindən təfavüt vermək çətindir. Amma həqiqət heylə çətin deyil ki, siz buyurubsunuz. Bu halda bizim məktəbxanalarda heç bir qayda olmadığına onlar çox yaman gündədir və buna səbəb uşaqlarımızı təlim edənlərdir ki, elmi-təlimdən əsla bixəbər olduğuna əvvəlinci gündən onların zəhləsini qaçırdıb, onların oxumaqdan rəğbətini kəsirlər. Amma bunilə belə bizlərdən Quran oxumağı bilməyən çox azdır. Çünki Quran oxumaq da oxumaqdır, ona binaən bizim, yasin mollası çox və əsli molla az olmağına səbəb məhz yazıb oxumaq çətin olmağı deyil, onun bir qeyr ümdə səbəbi həm var. 

   Mirzə Əsgər ağa Adıgözəlov (28 aprel 1877-ci il)

Əlbəttə, erməni və gürcülərin çalışanı və itirib-axtaranı olduğuna onların dilində xalqa elm və sənət öyrədəcəklər, lakin bizim nə ki çalışanımız yoxdur, hətta Vəkili-naməlumi-millət özü müqərrər olur ki, bizim dildə yazıb oxumaq çətindir və biz elm təhsil etməyə qadir deyilik. Belədə qeyrilərinin çox vecinədir  ki, məktəblərdə türk dilin-də elm öyrədəcəklər, ya yox? 

   Əlimədəd Abdullahzadə (03 mart 1877-ci il)

Görünür, Qafqaz müsəlmanlarının təqdirən Vəkili-naməlumu ancaq əbcəd səbqində ikən bir kamal hasil edib, indi məəttəl qalıb ki, xalq nə dilində və hansı müəllim ilə pərvəriş olsun. Ona binaən bizim millətin elm təhsilini cənab Vəkilə izhar edirik: elməl-təsrif, nəhv, məan, əruz, əlkəf, məntiq, ibadət, ilahiyyat, təsrif, əxlaq, yəqiq, səqayiq, üsul, fiqh, əhkam, ədəbiyyə, hesab, cəbri-müqabilə, riyazət, hikmət, həndəsə, təbiə. Bu elmləri yunan əhlindən sonra ərəblər kamala yetirib. Onlardan sonra Avropa əhli bu  elmlər ilə pərvəriş alıb nə mərtəbəyə yetişməkləri aşkardır. Bizdə ittifaq və Vəkilimizdə həmiyyət olsa, bizim əsrdə olan mütərcimlər ərəb kitabların fars və türk dilinə tərcümə edib bizim üçün asan edərlər.

   Vəkili Milləti-Naməlum (18 yanvar 1877-ci il)

Bir də şikayət edirsən ki, sənin qəzetini alan yoxdur. Sözün çox hesabı. Kim alsın? Vəqta ki, şəhərlərdə və kəndlərdə və obalarda xanzadəmiz, bəyzadəmiz, sövdəgərzadəmiz, əkinçilərimiz, sərkarlarımız, çobanlarımız oxumaq və yazmaq bilmirlər, ünas əhli hakəza, qəzeti alıb neyləsinlər? Cırsınlar, tullasınlar? Külli İrəvan quberniyasının xalqı türki oxumaq bilmir. Qalan yerlərdəki bir paraları filcümlə oxumaq, yazmaq bilirlər alıblar, dəxi nə istəyirsən? 

   Həsən bəy Zərdabi (02 fevral 1877-ci il)

Adam yazıb oxumağı bir tək məktəbxanada öyrənməz. Məktəbxana işin ibtidası üçündür. Gərək məktəbxanadan çıxandan sonra həm oxumaq və bundan ötrü lazımdır ki, qəzetlər, jurnallar, kitablar olsun ki, onları oxumaq ilə elm və savadlı kəsb olunsun. Pəs bizim yasin mollası çox olmağa səbəb oldur ki, yasin ona lazım  olduğuna  məktəbxanadan çıxandan sonra onu oxuyub, əlbəttə, bir qeyr uğumlu şey olseydi, onu da oxuyub yasindən başqa şeydə oxumağı bilirdi. Çünki qəzeti yasin mollası da oxuya bilir və qəzet ümdə belə kəslər üçündür, ona binaən cənabınız müştəri az olmaqdan şikayət elədiyimizə bizə tənə vurmaq bicadır və bunu sübut etməkdən ötrü müştərimizin siyahısını çap edirik ki, siz insaf ilə ona mülahizə edəsiniz (siyahıda 3 nəfəri molla olmaqla, cəmi 119 nəfər müştəri verilirmişdir). Pəs, mənim dostum, Qafqazda üçcə molla var imiş.

   Vəkili Milləti-Naməlum (18 yanvar 1877-ci il)

Elmin mənfəəti o surətdə zahirdir ki, kaffeyi-nas, Prus (Prussiya) xalqı kimi və Yeni dünya xalqı kimi, ünasən və zükurən elmdən bəhrəyab ola... Sənin muradın o vaxta kamilən bitər ki, bizim hətta çobanlarımız da Prus çobanları kimi oxumaq, yazmaq bilələr və ünas tayfamız da oxumaq bilə. 

   Məhəmmədtağı Əlizadə (02 fevral 1877-ci il)

İkinci, buyurursunuz ki, vəsiləmiz  yoxdur, yəni öz dilimizdə oxumaq, yazmaq çətindir. Əzizim, bu dərdə külli millətlər mübtəla olublar. Məsələn, buyurduğunuz Prus xalqı 150 il bundan əqdəm öz dilləri çətin olmağa görə tamam oxumaq-yazmaqları latın dilində idi. Amma mürur ilə elm təhsil edib, indi öz dillərində oxumaq-yazmağı elə asanlığa çıxarıblar ki, qeyr millətlər onların dilində elm təhsil etməyə rağib olub. Pəs məlum ki, vəsilənin olmağı elmin olmağına mövqufdur. Qərəz, bizim elmdən bisəmərə olmağımıza ümdə mane ittifaqımızın yoxluğudur və onun yoxluğuna biz özümüz səbəb oluruq.

   Vəkili Milləti-Naməlum (03 mart 1877-ci il)

Həsən bəy, fevralın üçüncü günündə və üçüncü nömrədə yazılan cavabı oxudum və küll iqla olunan sözlərə kamilən etiqad etdim. Gəl bir tədbir edək. Əgər səlah görürsən, əvvələn, sən Bakı şəhərində ətfali-zükurə üçün kompaniya tərtib edib bir məktəbxana açmaqdan ötrü türki dilində bir müxtəsərcə proyekt, yəni tərhəndazlıq yaz... Sonra bu tədbirin nəticəsi hər nə olsa, qəzetində yaz elan et ki, mən dəxi oxuyum. Əgər Bakı əhli bir belə əməli-xeyrə iqdam etsə, sair şəhərlərdə məktəbxanaların açılmağını və kompaniyalar tərtib olunmağını yəqin bil, mən zamin. 

  Həsən bəy Zərdabi 14 aprel 1877-ci il tarixdə qəzetin 8-ci nömrəsində yazırdı: “Vəkili-naməlumi-millət məktəbxana xüsusunda bizim Badkubə tərəfinə bir daş atandan sonra, biz hərəkətə gəlib guruldayırıq. Amma indiyəcən yağmur zühura gəlməyib.”

   Hazırladı: Bəxtiyar Əsədli