Zərdab, Səfəvi-Osmanlı müharibəsi və Qoyun ülümü
Bir çox tarixi mənbələrdə Zərdabın adı “Qoyun ölümü” (yaxud “Qoyun ülümü”) ilə yanaşı çəkilir. Türk mənbələrinə görə Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin (1578-1590) ikinci böyük döyüşü, “Koyun Geçidi Muharebesi” məhz bu ərazidə, Kür çayının ən böyük sol qolu olan Qanıq çayının sahilində, Qoyun keçidi məntəqəsində baş tutmuşdur. [CƏ1] Döyüş Osmanlı ordusunun qələbəsi ilə bitmiş, onlar üçün Şirvana gedən yolu açmışdır.
Bəziləri Qoyun keçidi (Qoyun ölümü yaxud Qoyun ülümü)
adlanan bu ərazinin Zərdabın Körpükənd kəndi, digərləri Lələ Əhmədli (indiki
Dəli Quşçu) ərazisində yerləşdiyin sübut etməyə çalışır. Bəziləri isə bunun
belə olmadığın iddia edir.
Həmin fikirləri nəzirənizə çatdırmazdan öncə, qeyd
edim ki, biz çox zaman tarixi faktları şərk edərkən, unuduruq ki, “hər şey axır,
hər şey dəyişir”, bu axının içərisində Kürün yatağı da dəyişib, Körpükənd
kəndinin yeridə dəyişə bilər (ona görə, “bilər” yazıram ki, dəqiq bilmirəm,
amma məncə dəyişib). Bu “dəyişmə” prosesində fakt odu ki, belə bir keçid olub,
həmin keçiddə iki böyük türk dövlətinin ordusu, təəssüf ki, üz-üzə gəlib. Bu “təəssüf”
olmasaydı, bəlkə də, tarixin axarı başqa istiqamətdə axardı. Amma “yazan-yazıb”...
Bir də digər fakt odu ki, bu günkü Zərdabın ərazisi,
bu torpaq bu döyüşlərə şahidlik edib, bu ərazilərdə eyni millətin düşmən
ordusunun əsgərləri torpağa tapşırılıb.
Həmi keçid barədə iki baxış bucağını sizə təqdim
edirik. Məlumatlar “Zərdab Videoçarxlar” Facebook səhifəsindən götürülüb.
"Qoyun ölümü" keçidinin keçmiş Zərdab
kəndinin və eləcə də Lələ Əhmədli (Dəli Quşçu) kəndinin ərazilərində
yerləşdiyini yazanlar var. Mənbələrə baxdıqda bunun yanlış olduğu məlum olur.
"Qoyun ölümü" keçidi haqqında məlumat verilən sənədlərə əsasən bu
keçidin Ərəş bölgəsində yerləşdiyini söyləmək olar. Zərdabın indiki Körpükənd,
Bıçaqçı, Yuxarı Seyidlər və Sileyli kəndlərinin əraziləri də əvvəllər Ərəş
bölgəsinin tərkibinə daxil idi.
Qaynaqlarda Kür çayı bəzən “Qoyunkeçidi” çayı şəklində
də keçməkdədir.
Həm Səfəvi, həm də Osmanlı mənbələrində “Qoyun ölümü”
keçidinin adına rast gəlinir. Müəllifinin kimliyi tam bəlli olmayan “Sahibqiran
xaqanın dünyanı tutması” əsərində Şah İsmayılın Kürü keçməsi təsvir edilir.
Əsərdə yazılır: "Şah əmrinə əsasən Bayram bəy Qaramanlı o biri sahildə
mühafizə təşkil etmək məqsədilə Kür çayı sahilinə göndərilmişdir. Kür sahilinə,
“Qoyun ölümü” keçidinə gələn Şah İsmayıl isə atını çaya sürür. Ordu da heç
tərəddüd etmədən onun arxasınca atlarına suya salırlar və onların hamısı
sağ-salamat çaydan keçirlər."
Qaynaqların yazdığına görə, Şirvanşaha cəsusluq edən
bir xəbərçi Şirvan üzərinə irəliləyən Şah İsmayıl haqqında bilgi vermişdir.
Verilən xəbərə görə Səfəvilər “Qoyun ölümü” keçidindən Kür çayını keçərək
Şirvana daxil olacaqlar.
Oqtay Əfəndiyev “Azərbaycan Səfəvilər dövləti”
əsərində də bu keçid haqqında yazır: “Gürcüstan yürüşündən qayıdan Şah Təhmasib
Gəncədən keçdi, Yevlax adlanan yerdə dayandı. Zilhiccənin 11-də (fevralın 2-də)
“Qoyun ölümü” keçidinin yanında Kürü keçdi və Ərəşi ötərək Əli Şabana (bəzi
mənbələrdə Ali Çobana) gəldi.”
Krım tatarlarının Mollahəsən yaxınlığında darmadağın
edilməsindən də yazan Oqtay Əfəndiyev, Mirzə Salmanın və əmirlərnin Qarabağdan
təcili hərəkətə başladıqlarını və “Qoyun ölümü” keçidindən Kürü keçərək Şirvana
daxil olduqlarını yazır.
1578-ci ildə Səfəvilər və Osmanlılar arasında baş
verən savaş “Qoyun keçidi” savaşı kimi tarixə daxil olmuşdur. Osmanlı
mənbələrinin bildirdiklərinə görə, “Qoyun keçidi” savaşı günümüzdəki Mingəçevir
dənizinin yerləşdiyi bölgənin şimalında, Kür, Qanıx və Qabirri çaylarına yaxın
bir bölgədə baş vermişdir. Bu savaşın müasir Gürcüstanda, Vaşlovani Milli
Parkının yerləşdiyi ərazidə baş verdiyini də yazırlar.
Bu savaş haqqında Osmanlı mənbələrində geniş məlumat
verilir. 1555-ci ildə Osmanlı imperatorluğu və Səfəvi dövləti arasında
imzalanan sülh sazişi 1578-ci ildə pozuldu və osmanlılar Səfəvilər dövlətinin
ərazisinə hücum etdilər. Tiflisdən yola çıxan Osmanlı ordusu ilk öncə Qabirri
(İori) çayını keçmiş, bu çayla Qanıx (Alazan) çayları arasındakı Şırak düzünə
daxil olmuşdular. Ordu osmanlı mənbələrində “Şirvan hüdudu”, “Şirvan qapısı”
adlanan Qanıx çayı boyunca irərilədilər. Daşqın səbəbindən bir-neçə gün Qanıx
və Qabirri çayları arasındakı yarımadada düşərgə saldılar. Osmanlı ordusu Qanıx
və Qabirri çaylarının arasındakı bölgəyə çatdığı zaman, Səfəvilərin Təbriz
hakimi Əmir xan 20 min nəfərlik bir ordu ilə Qarabağda yerləşmişdi. Kür çayı
sahillərinə gələn Əmir xan, qüvvələrini Qabirri və Qanıx çaylarının birləşdiyi
nöqtəyə yaxın bir yerdən, “Qoyun ölümü” keçidindən qarşı sahilə keçirdi.
Kür çayını keçən və sayca az olan Səfəvilər müharibə
üçün əlverişsiz bir ərazidə basqın edərək Osmanlıları məğlub etmək
istəyirdilər. Səfəvilər ilk olaraq ərzaq axtaran öndə olan birliklərə və heyvanları
yemləyən dəstələrə, daha sonra əsas Osmanlı ordusunun üzərinə hücum etdilər.
Səfəvi ordusunun ön hissələrinin hücumu xəbərini alan Lələ Mustafa Paşa
ordusunu hərəkətə keçirdi.
Osmanlı ordusu tərəfindən sıxışdırıran Səfəvi ordusu
tab gətirməyərək Kür çayına doğru geri çəkildilər. Əmir xan və əsgərləri
keçiddə qaldıqları üçün geri çəkilə bilmişdilər. Amma oğlu Muğan hakimi Murad
xanın rəhbərliyi ilə irəli göndərdiyi dəstə geri çəkilərkən keçidi tapa
bilməmiş, Osmanlıların sıxışdırmaları səbəbindən çaya atılmışdılar. Murad xan
da daxil olmaqla səfəvi əsgərlərinin əksəriyyəti Kür çayında boğularaq həlak
olmuşdular. Osmanlı mənbələri savaşda səfəvilər tərəfindən 5000 nəfərin
öldürüldüyünü, 5000 nəfərin yaralandığını və geri çəkilənlərin Kür çayında
boğulduğunu yazsa da, öz itkiləri haqqında məlumat vermirlər.
"Qoyun keçidi” savaşından sonra Osmanlılar ələ
keçirdikləri Şirvan və Dağıstanı birləşdirərək böyük bir bəylərbəyliyi
yaratdılar, Özdəmiroğlu Osman Paşa isə Şirvan bəylərbəyi təyin olundu.
27 Fevral 2023 ·
Qoyun Ölümü keçidi. Bir vaxt
Qızıl Arslan bu keçidi keçib, Qara Su çayının Kürə tökülən yerinə gəlir. O yerlərin
təbiəti Şahın o qədər xoşuna gəlir ki, çadır qurub bir neçə gün orda qalır. Ən
maraqlısı odur ki, orda heyvanlar və quşlar insanlardan qorxub qaçmırmış.
Bəs harda olub Qoyun Ölümü
keçidi? Deyilənə görə bu keçid Zərdab
rayonunun Körpükənd kəndinin ərazisində olub. Bəs bu kənd o ərazidə nə zaman məskunlaşıb?
Axı kəndin ərazisində körpü üçün əlverişli yer yoxdur. Bundan əlavə, Kür çayı
1000 il əvvəl indiki yatağında olubmu? Xeyir. Əminliklə deyirəm ki, Kür öz
indiki yatağından kilometrlərlə şimalda olub. Xüsusilə də Zərdab və Ağdaş
rayonları ərazisində. Kürün axma istiqamətini təyin etmək üçün, axmazları tədqiq
etmək kifayət edər. Yevlax, Ağdaş və Zərdab rayonunu ərazisində olan axmazlar
buna sübutdur. Məsələn, Ağdaş rayonun Kotan Arx kəndindəki axmaz. Yəni Kür
yeri. İndiki Kür çayından çox uzaqdır. Təxminən 20 km. Həmin rayonun Ağzıbir,
Kotavan, Zərdab rayonunun Yuxarı Seyidlər kəndindəki Qanlıca gölü, Gödək Qobu kəndindəki
axmaz Kürdən xeyli aralıda yerləşir. Deməli Kür indiki yatağından çox aralıdan
axıb.
Bəs qədim Kür qırağında
yaşayış məntəqələri olubmu? Əlbəttə olub. Zərdab rayonunun Körpükənd, Bıçaqçı və
Yuxarı Seyidlər kəndi ərazilərində qədim yaşayış məntəqələri olub. Bunlardan
biridə, Bıçaqçı kəndinin ərazisində Gümüşlü düzündə Yarayıc şəhəri olub. Sovet
dövründə ərazidə aparılan meliorasiya işləri zamanı Yarayıcdan küplər tapılıb.
Çox təəsüf ki tapılan hər şey məhv edilib.
Bəzi mənbələr şəhəri Bərzənc,
bəziləri Bərciz kimi göstərib. Əslində hər üç söz, Yaraıc, Bərcis və Bərzənc
eyni mənanı verir.
Bərzənc yəni Bərəkənd, Körpü kənd.
Yaraız. Çox güman ki, Bərəüz, bərəüzən deməkdir. Yəqin ki Bərcizdə eyni mənanı
verir.
Yaraıc demək olar ki ölkənin
coğrafi mərkəzində yerləşib. Beş böyük şəhərin, Şamaxı, Qəbələ, Gəncə, Bərdə və
Beyləqan şəhərlərinin əhatəsində olub. Bu şəhərlərin yaratdığı böyük darirənin
mərkəzi olub. Bu şəhərlər buri biri ilə əlaqə yaratmaq üçün, ticarət etmək üçün
yalnız Yaraıcdan keçməli idilər. Şəhər o qədər inkişaf edibmiş ki, deyilənə görə,
şəhərdə kanalizasiya sistemi var imiş. Şəhərdən bir neçə km qərbdə Yasər və
Suffin yaşayış məntəqələri olub.
Yəmənli Üveys Qəraninin (
Veyis Baba) o ərazidə dəfn olunması, həmin ərazilərdə iri və inkişaf etmiş
yaşayış məntəqələrinin olmasına işarədir. Təbəri Üveysin Suffində xəstələnərək
öldüyünü deyir.
Deyilənə görə şəhər zəlzələ nəticəsində
dağılb. Ola bilər. Əgər zəlzələ nəticəsində Kür öz yatağını dəyişibsə, deməli
yüz illər boyu Kür qırağında yaşamış Bərzənc əhalisi, yenədə Kür qırağına köçməli
idilər. Çünki Kür gəmiçilik, balıqçılıq, əkinçilik, heyvandarlıq üçün böyük sərvət
idi. Bundan əlavə insanlar içməli su ehtiyacını Kür suyu ilə ödəyirdilər. Beləliklə
insanlar Yaraıcdan təxminən üç km cənuba, indiki Zərdab rayonunun Körpükənd ərazisinə
köç etdilər. Qoyun ölümü keçidi isə tarixə qovuşdu. Əgər tədqiqatçılar zəhmət çəkib
Bərzənc şəhərini tədqiq eləmək istəsələr, və ya tarixçilər zəhmət çəkib
araşdırma aparsalar, çoxda uzağa getməyə ehtiyac yoxdur. O yerlərin doğrudan da təqiqata ehtiyacı var.”